اشاره: سیره معصومین^(ع) دررابطه‌با موضوعات گوناگون فقهی، هم به لحاظ آموزنده بودن و لزوم الگوگیری از ایشان، سودمند است و هم ازاین‌حیث که یک دلیل فقهی به شمار می‌رود می‌تواند در عملیات استنباط تأثیرگذار باشد. حال پرسش این است که آیا اهل‌بیت^(ع) دررابطه‌با منابع طبیعی و حفظ آنها، عملکرد و رویه خاصی داشته‌اند؟ آیا می‌توان از روایات اهل‌بیت^(ع)، لزوم حفظ منابع طبیعی و عدم جواز استفاده بی‌رویه از آنها را استنباط کرد. حجت‌الاسلام‌والمسلمین یاسر امینیان، مدیر پروژه «سبک زندگی اهل‌بیت^(ع)» در پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر معتقد است در سیره اهل‌بیت^(ع)، اهتمام به منابع طبیعی و محیط‌زیست به چشم می‌خورد اما باید توجه داشت که شرایط محیطی زندگی ایشان با شرایط امروز زندگی، کاملاً متفاوت است. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه معاصر با این استاد و حدیث‌پژوه حوزه علمیه قم، از نگاه شما می‌گذرد:

 

فقه معاصر: آیا در سیره عملی معصومین^(ع)، مواردی که مرتبط با لزوم حفظ منابع طبیعی باشد به چشم می‌خورد؟

امینیان: عنوان حفظ منابع طبیعی امروزه یک معنای خاصی را به ذهن می‌آورد؛ یعنی صیانت از جنگل‌ها و دریاها و غیره از خطراتی که محیط‌زیست را تهدید می‌کند، مثل بریدن درختان برای استفاده از چوب آنها یا آلودگی فاضلاب‌های صنعتی یا خانگی که وارد دریاها می‌شود و مانند آن. به این معنی، ما در سیره اهل‌بیت مصداق و نمونه‌ای شاید نداشته باشیم؛ مثلاً گزارشی از نبی اکرم یا دیگر معصومین علیهم‌السلام که نشان دهد نگران جنگل‌ها یا دریاها هستند و دستورانی برای صیانت آنها صادر می‌کنند. اما اگر عبارت «حفظ منابع طبیعی» را در این معنای اصطلاحی خاص محدود نکنیم و آن را بالمعنی الاعم معنا کنیم تا شامل هرگونه پرداختن به محیط‌زیست بشود، می‌توانیم بگوییم: بله، مصادیقی در سیره معصومین ^{(علیهم السلام)} دارد:

1. گزارشات متعدد تاریخی که امیرالمومنین ^{(علیه السلام)} را در حال ایجاد باغ و نخلستان و حفر چاه و مانند آن توصیف می‌کند. حاصل زحمات ایشان، نخلستان‌ها و موقوفاتی بود که تا زمان امام صادق ^{(علیه السلام)} هم باقی بود. پرداختن ایشان به امر آبادانی بسیار پررنگ بوده است.
2. گزارشاتی که به وضوح از پرداختن امام باقر یا امام صادق (علیهماالسلام) به کشاورزی حکایت می‌کند.
3. گزارشاتی که از تردد امام کاظم و امام رضا (علیهماالسلام) به باغ و مزرعه حکایت می‌کند که می‌تواند اشاره داشته باشد که آن حضرات باغ و بستانی داشتند و به قول معروف، اهل دار و درخت بوده‌اند و خودشان مستقیماً یا اجیران و کارگران آنها اقدام به کشاورزی و باغداری می‌کرده اند.

و مواردی مانند این.

فقه معاصر: آیا می‌توان عدم پرداخت جدی معصومین^(ع) به مقوله لزوم حفظ منابع طبیعی را ناشی از عدم وجود بحران منابع طبیعی در زمان ایشان دانست؟

امینیان: مطمئناً علتش همین است. معصومین ^{(علیهم السلام)} به واسطه جایگاه و مسئولیت خاصی که در جامعه داشتند درباره مسائل و ابتلائات جامعه مورد سؤال و مشورت قرار می‌گرفتند و اظهارنظر می‌کردند؛ اما سبک زندگی بشر در آن دوران، طوری نبود که تعادل اکوسیستم به هم خورده باشد و منابع طبیعی با خطرات و تهدیدهایی روبرو باشد؛ لذا این مسئله مبتلابه جامعه اسلامی نبود تا معصومین ^{(علیهم السلام)} به اظهارنظر صریح در این باره بپردازند، هرچند از دستورات کلی آنها می‌توان مطلوبیت آبادگری و نامطلوب بودن صدمه‌زدن به محیط‌زیست را استفاده کرد.

فقه معاصر: باتوجه‌به شرایط خاص جغرافیایی زندگی معصومین^(ع) نظیر خشکی، کمی جمعیت، عدم استفاده از سوخت‌های فسیلی و…، آیا می‌توان سیره‌های ایجابی و سکوتی ایشان را برای انسان معاصر که جغرافیای کاملاً متفاوتی را تجربه می‌کند مدنظر قرار داد؟

امینیان: دقیقاً به‌خاطر همان نکته که در پاسخ به سؤال قبل گذشت نمی‌توان گفت چون مثلاً درباره حفاظت از منابع طبیعی، دستور یا سیره خاصی از آن حضرات نرسیده است پس حفاظت از منابع طبیعی مطلوبیتی ندارد؛ مثلاً ممکن است گزارشی نقل شده باشد که شخصی درختی را قطع می‌کرد و امام معصوم ^{(علیه السلام)} دیدند اما نهی نکردند. نمی‌توانیم بگوییم پس قطع درختان و جنگل‌زدایی بلامانع است؛ زیرا در زمان ائمه ^{(علیهم السلام)}، قطع درختان به‌صورت صنعتی و انبوه وجود نداشت و اگر کسی درختی قطع می‌کرد، موردی و جزئی بود.

فقه معاصر: سیره معصومین^(ع) در قبال حاکمیت و سایر شخصیت‌های علمی معاصر با ایشان، در قابل حفظ منابع طبیعی را چگونه ارزیابی می‌کنید.

امینیان: از شخصیت‌های معاصر ایشان، مالک بن انس یکی از ائمه چهارگانه عامه است که درباره وی گفته‌اند: «لم یعرف عملاً و لا تجارۀ و لا سعی لسفر أو صناعۀ»؛ یعنی هیچ شغلی نداشت و تمام همتش طلب علم بود. اما امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) که معاصر مالک بودند علی‌رغم کثرت اشتغالات علمی، به تجارت و زراعت هم می‌پرداختند. برای دیگر ائمه عامه هم ندیدم اشتغال به زراعت ذکر شود.