نشست «روش تدوین نظام مسائل در شاخه‌های نوپدید فقه» یکشنبه ۲۳ اردیبهشت ماه از سوی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خادمی کوشا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، بیست و سوم اردیبهشت ماه در نشست علمی «روش تدوین نظام مسائل در شاخه‌های نوپدید فقه» که از سوی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر برگزار شد، با بیان اینکه هر روزه شاهد پیدایش موضوعات و مسائل جدید هستیم و فقه متکفل پاسخگویی به پرسش ها است گفت: غالبا موضوع شناسی ها در حوزه فقه دارای الگوی مشخصی در ترتیب مسائل نیستند. بنابر همین ضرورت ما به یک الگوی تدوین نظام مسائل در مسائل نوپدید که دارای پشتیبانی فقهی است رسیده ایم. این الگوهمچنان که در حیطه موضوع شناسی دارای کاربرد است برای ساختار مندی مسائل نیز کاربردی است.
حجت‌الاسلام و المسلمین خادمی کوشا با بیان اینکه فقهای امامیه در موضوعات مستحدثه غالبا متمرکز عنوان موضوعات بحث کرده اند لکن در مسائل مستحدثه امروزه با مسائلی روبرو میشویم که اصولا دارای وجوه مبهم می باشند بیان کردند: ساختار پیشنهادی ما اعم از ساختار مورد استفاده فقهای سلف است و در ابتدا درباره ذات موضوع و اجزاء و شرائط آن مطالعه می شود تا مشخص شود چه عناوینی بر این موضوع منطبق اند. در مرحله دیگر علاوه بر ذات موضوع با این پیش فرض که در فقه ما اهداف به وجود آوردن موضوع و اهداف فعل فاعل در مساله موثر اند باید موضوع را از جهت کارکردها و اهدافی که کاربران در آن دنبال می کنند بررسی کنیم. و در مرحله سوم با این پیش فرض که آثار موضوع در حکم موضوع موثر اند از این جهت باید آثار را هم بررسی کنیم.
وی در این زمینه گفت: ساختار ما اعم از ساختار سلف است یعنی در آن ما وقتی با موضوعی که هیچ اسم و رسمی ندارد روبرو می شویم، باید ابتدا به خود موضوع توجه کنیم و منابع ما پر است از روایاتی که درمورد موضوعات بحث کرده اند. پس اول باید درباره اجزاء و شرائط موضوع مطالعه شود تا اینکه ببینیم چه عناوینی در این موضوع منطبق است. پس مطالعه اول درباره موضوع از جهت اجزاء، ارتباط اجزاء با یکدیگر و شرایط و شکل موضوع می باشد.
وی با بیان این پیش فرض که در فقه امامیه، اهداف به وجود آوردن موضوع و اهداف فعل فاعل در مساله موثر اند بیان کرد: در نگاه دیگر علاوه بر ذات موضوع باید موضوع را از جهت کارکردها و اهدافی که کاربران در آن دنبال می کنند بررسی کنیم. ببینیم مردم چرا دنبال این مساله اند؟ بر اساس اهداف و کارکردهایی که موضوع دارد بررسی شود که عناوین فقهی کدام یک بر این منطبق می شوند.
خادمی کوشا با بیان اینکه آثار موضوع در حکم موثر است و چون اثر موضوع سبب برای امر واقع می شود پس مدخلیت در حکم دارد بیان کرد: در گام سوم باید آثار را هم بررسی کنیم. آثار و لوازم یک موضوع؛ چه اینکه هم آثار موضوع موثر اند و هم لوازم آن – بنابر مستلزم الحرامِ حرامٌ – موثر اند.
ساختار سه وجهی ما دارای پشتوانه فقهی و عقلی است
این پژوهشگر فقه اسلامی تصریح کرد: ما یک ساختار سه وجهی برای به هم آوردن مسائل فقهی پیشنهاد می دهیم: ذات موضوع – اهداف فاعل – آثار و لوازم موضوع.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه این ساختار سه وجهی دارای استدلال است بیان کرد: برای اینکه در هر موضوع این سه محور را در نظر بگیریم ما استدلال عقلی داریم، حصر مسائل مربوط به موضوعات در مسائل فقهی در این سه عنوان را بعنوان استدلال عقلی داریم، گذشته از آن وقتی فقه را ورق می زنیم میبینیم که فقهای ما در بعضی جاها حکم را بر اساس عنوان، در بعضی جاها بر اساس آثار و لوازم و گاهی هم – ولو کم – بر اساس اهداف گفته اند. پس در فقه هم مسائل محصور در همین ها است منتها فقها این را احصاء نکرده اند.
فهرست مطالب
ساختار سه وجهی در موضوع شناسی شفاف و در نظام تدوین مسائل دارای تناقض است!
در ادامه در ادمه حجت‌الاسلام و المسلمین حسن‌علی علی‌اکبریان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در بیاناتی به نقد مطالب پرداخت و با بیان اینکه این ساختار سه گانه در موضوع شناسی دارای شفافیت است لکن در تدوین نظام مسائل دچار تناقض می شود گفت: . تناقض از این جهت است که اگر بگوییم برای شناخت هر یک مساله که یک موضوع و حکم دارد باید اهداف، آثار و ذات آن را شناسایی بکنید بعد فتوا بدهید آن هم در مسائل متعدد تناقض لازم می آید چه اینکه این یعنی ذات موضوع با قطع نظر از اهداف و آثار آن حکم شرعی دارد و اهداف و آثار هم هرکدام به تنهایی همینطور. پس یک مساله شرعی دارای سه بعد است که این سه هرکدام بخشی از موضوع را تشکیل میدهند و اینها هر سه باهم دخالت در یک مساله دارند. دخالت این سه بعد در مساله شناسی واضح است اما اگر همین سه بعد را بخواهیم در مسائل نظام دخالت بدهیم لازمه اش جدا سازی حکم این سه از هم است.
آیا اهداف تولید کننده در اهداف توزیع یا مصرف کننده دخالت دارد یا خیر؟!
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: در این اهداف که اهداف تولید کننده و توزیع کننده و مصرف کننده باهم است، آیا اهداف تولید کننده در حکم تولید کننده دخالت دارد یا در حکم توزیع کننده و مصرف کننده هم دخالت دارد؟ اگر دخالت دارد دارای دو حالت است: باید دید هدف لاینفک است یعنی از لوازم فعل است یا ممکن است هدف محقق بشود یا نشود. بین این دو حالت باید تفکیک کنیم. اگر لاینفک باشد هدف همان اثر است و هدف و اثر می شوند یک چیز اما اگر امکان دارد هدف محقق بشود یا نشود این جا دیگر نمی شود گفت هدف دخالت دارد و بحث شرطی می شود. پس باید روشن شود که این اهداف و آثار آیا احکام شان دخالت در حکم ذات موضوع دارند یا جداگانه باید مورد بحث قرار گیرند.
وی با بیان اینکه در این مساله دو ملاحظه وجود دارد بیان کرد: یک ملاحظه این است که اثر حرام خودش حرام است، اما به فرض اینکه مقدمه موصله را حرام بدانیم حرامش نفسی نیست بلکه حرامش غیری است. پس حکم غیری دارد نه حکم نفسی و این خیلی مساله مهمی است چون فعلی که ذاتش حرام است آثار بر آن مترتب می شود. نهی غیری مبطل نیست اما نهی نفسی مبطل است. پس باید مشخص شود که حکم در این ساختار سه وجهی نفسی است یا غیری؟!
وی در بیان ملاحظه دوم افزود: ملاحظه دوم اینکه این اثر نسبت به ذات یک اتحادی با فعل دارد. اتحاد انضمامی است یا اتحادی است؟ اگر اتحادی است به ذات بر می گردد و اگر انضمامی است حکم خارج از موضوع است. من بنظرم آثار اگر در نظر عرف با حکم دارای ترکیب انضمامی باشد نمیشود حکمش را به حکم موضوع سرایت داد چون اینها دوتا حکم اند و نمیشود حکم اثر را به فعل سرایت داد.
موضوعات مرکب دارای فتاوای متعدد اند!
در انتهای جلسه حجت‌الاسلام و المسلمین خادمی کوشا به پاسخ پرسش های نقد محترم پرداخته و با بیان اینکه در موضوعات مرکب مسائل متعدد وجود دارد بیان کرد: در موضوعات مرکب وقتی حکم داده می شود مفتی می گوید از جهت مشخص است. اساسا در موضوعات مرکب یک جهت ندارید تا یک حکم داشته باشید. بر همین اساس وقتی میخواهیم ساختار مسائل را بچینیم میگوییم چون موضوع ابعاد مختلف دارد هر بعد را در یک قسمت قرار می دهیم. پس همانطور که موضوع شناسی این الگو را دارد در چینش مسائل هم باید همین الگو را رعایت کنید. شاید به قدر یک کتاب مساله برای یک موضوع بنویسید. در موضوع شناسی هم یک موضوع مرکبی بود که دارای ده ها مساله بود. پس همان روش را باید در نظام مسائل هم با توجیه منطقی بررسی کرد.
اهداف انواع مختلف دارند!
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه اهداف انواع مختلف دارند در پاسخ به نقد ناقد محترم افزود: اهداف انواع دارد: متحقق، غیر متحقق و متوقع. در این صورت اهداف تولید در یک صوری تاثیر در اهداف توزیع کننده دارد و در یک صوری ندارد. مثلا اهداف بعضی قابل دفع اند و بعضی غیر قابل دفع. اگر قابل دفع نباشد هدف تولید در مصرف تاثیر دارد. فرق است بین حکمی که در اثر هدف مشخص می شود و حکمی که در وجود آثار مشخص می شود. ولی درمورد هدف از لحظه ای که شروع می کند اثر بار می شود. پس اهداف تولید در شرایطی در هدف مصرف تاثیر دارد. ماهم که میگوییم بر اساس آثار یعنی بدانید یک موضوع گاهی احکام نفسی دارد و گاهی احکام غیری دارد. اثر هم ترکیب اتحادی دارد و انضمامی؛ آنجا که اتحادی است مطلقا حکم سرایت می کند و در انضمامی هر کدام یک حکمی دارد. باز آثار تقسیم می شوند به قابل جلوگیری و غیر قابل جلوگیری. اولی لزوما حکم اثر و لزوما حکم موضوع نیست اما دومی هست چون همیشه باهم اند.
من از دفاعیات چیز شفافی نفهمیدم!
بعد از ارائه دفاعیات حجت‌الاسلام و المسلمین خادمی کوشا، حجت‌الاسلام و المسلمین علی اکبریان به نقد پرداخته و گفتند: بنابر آنچه حجت‌الاسلام و المسلمین خادمی کوشا فرمودند اهداف یک چیز تاثیر در حکم خود آن اهداف دارند ولی در عنوان موضوع دخالت ندارند . این دو مساله است: اولا اینکه حکم این موضوع چیست؟ حکم این هدف چیست؟ حکم این اثر چیست؟ بر اساس ساختار سه وجهی ایشان برای یک معنون از حیث عنوان و هدف و اثر سه مساله درست میکنیم. در هر مساله فقط همان وجه خودش – مثلا هدف یا اثر – دخالت دارد. ثانیا اینکه حالا که من نمیخواهم آنچه که دخیل در فتوای من است در یک مساله منحصر شود بلکه میخواهم همه مسائل پیرامونی آن موضوع را بررسی کنم؛ اگر بناست مسائل پیرامونی یک موضوع در نظام مسائل بحث شود دیگر منحصر در هدف و اثر و ذات نمی ماند و حصر عقلی هم نداریم بلکه مسائل پیرامونی بسیاری پیش می آید که در کنار هدف و اثر و ذات باید مورد توجه قرار گیرند. من از بیانات جنابعالی چیز شفافی نفهمیدم که بالاخره شما میخواهید حکم هدف را بدست بیاورید یا حکم عنوان را. اینها سه مساله مستقل است و سه حکم مستقل دارد و اینجور نیست که این سه تا را ببینم تا به یک حکم برسیم.
فرق است میان موضوع منصوص و غیر منصوص!
در انتهای جلسه حجت‌الاسلام و المسلمین خادمی کوشا در پاسخ اشکالات حجت‌الاسلام و المسلمین علی اکبری با بیان اینکه فرق است میان موضوعات منصوص و غیر منصوص بیان کردند: در منصوص ها فقها بر اساس عنوان حکم را گفتند و سراغ آثار نرفتند ولی در غیر منصوص ها فقط از جهت عنوان بحث کردند و هیچ وقت روش ارائه ندادند. در موضوعات منصوص، خودِ نص ما را به جهت حکم هدایت کرده و مثلا بیان نموده که از جهت آثار بررسی شود یا ذات اما در موضوعات غیرمنصوص این هدایت به جهت وجود ندارد و موضوع کاملا مجهول است. شاید ده موضوع منصوص در یک موضوع غیر منصوص نهفته باشد. شما باید موضوع غیر منصوص را بر اساس ساختار سه بعدی که عرض کردم بچینید تا حکمش معلوم شود.
وی در پاسخ سوال ناقد پیرامون یکی بودن مساله یا تعدد آن افزود: چون موضوع مرکب است نظام «مسائل» متعدد می شود. من فکر میکنم فقها در موضوعات مستحدث جامع نگری نکرده اند. درمورد مسائل پیرامونی هم که استاد بیان کردند در موضوعات مستحدثه مردم «یک» حکم فقهی میخواهند و کاری به اجزاء ندارند پس اینجا باید همه این مسائل پیرامونی که استاد گفتند به مخاطب داده شود تا به حکم برسد.