فتاوای فقها پیرامون آثار هنری، سابقه‌ای بسیار دیرین دارد و در جای‌جای کتب فقهی، از عناوین فقهی سخن گفته شده است که موجب حرمت یک اثر هنری می‌شود. بااین‌همه اما هیچ‌گاه این عناوین، در یک نگاشته، به‌صورت منسجم و تجمیعی، گردآوری نشده است. حجت‌الاسلام‌والمسلمین یاسر امینیان، استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، در این یادداشت اختصاصی، تلاش داشته است تا علاوه بر تجمیع این عناوین، آنها را در دسته‌بندی بدیعی قرار دهد. یادداشت اختصاصی این استاد و پژوهشگر حوزه علمیه قم، از نگاه شما می‌گذرد:
عناوین محرمه‌ای که ممکن است بر یک اثر هنری منطبق شود را می‌توان در دسته‌بندی‌های زیر استقصا نمود:
الف. عناوین اولیه
- نواختن برخی سازها
در روایات، نام برخی از سازها مثل طبل و نی ذکر شده است[۱] و از اشتغال به آن نهی شده است؛ لذا ممکن است فقیهی برای این سازها، خصوصیت قائل شده و بدون اینکه موسیقی را به‌صورت کلی حرام بداند، نواختن سازهای مذکور را تحریم کند
- موسیقی
حرمت موسیقی یا به تعبیر دیگر، حرمت آلات لهو، فتوایی است که از دیرباز در بین فقهای شیعه مطرح بوده است؛ هر چند در دوره معاصر، غلبه با مجتهدینی است که مطلق موسیقی را حرام نمی‌دانند بلکه این حرمت را به موسیقی مطرب یا لهوی اختصاص می‌دهند. [۲]
- غنا
غنا یا آوازه‌خوانی نیز از دیرباز از عناوین محرمه بوده است. البته در تفسیر و چیستی آن، بین فقها، اختلافات جدی و تأثیرگذاری وجود داشته و دارد. [۳]
- تصویرگری و مجسمه‌سازی
حرمت هرگونه تصویرگری یا مجسمه‌سازی، یا حرمت خصوص مجسمه‌سازی و یا حرمت تصویرگری و مجسمه‌سازی اگر سوژه جاندار باشد، و مانند این فتاوی، از دیرباز در بین فقهای ما مطرح بوده است[۴]
- رقص
دراین‌باره، اختلاف‌نظر چندانی بین فقها به چشم نمی‌خورد. فقهای متقدم کمتر به آن پرداخته‌اند و فقهای متأخر غالباً فتوا به حرمت داده‌اند.
ب. عناوین ثانویه
- لهو
اگر چه حرمت لهو به معنای هر کاری که غرض عقلایی خاصی را دنبال نمی‌کند و به‌قصد لذت انجام می‌شود، فتوای شاذی محسوب می‌شود؛ اما اگر تعریف فوق را با قید «همراه شدن با شادی و فرح شدید» در نظر بگیریم، در آن صورت، چنین فتوایی منحصربه‌فرد نیست[۵] و می‌تواند بر رقص و موسیقی یا دیگر هنرهایی که چنین حس و حالی را ایجاد کند منطبق شود.
- تهییج شهوت
مطابق بسیاری از فتاوا، در غیر از ارتباط زوجین، هر عملی که باعث برانگیختگی شهوت خود یا دیگران شود، حرام است. [۶] این عنوان بر هنرهای نمایشی مثل تئاتر و فیلم و نیز رمان و شعر و… می‌تواند منطبق شود.
- تشبه به جنس مخالف
مطابق برخی فتاوا، استفاده از لباس و زینت‌های جنس مخالف حرام است. البته بسیاری از فقهای معاصر این حرمت را مختص حالتی می‌دانند که شخص لباس جنس مخالف را زی و پوشش خود قرار دهد. [۷] مواردی از هنرهای نمایشی می‌تواند مورد انطباق این عنوان قرار بگیرد.
- هتک عرض و آبرو
چنانچه در هنری مثل شعر، عرض و آبروی مؤمنی هتک شود، آن عمل، محکوم به حرمت است؛ لذا بسیاری از فقها، تشبیب (توصیف زیبایی‌های یک زن مشخص) و ذکر آن در شعر را حرام دانسته‌اند. [۸] هتک حیثیت یک صنف یا یک قومیت هم می‌تواند از همین قبیل باشد و محکوم به حرمت شود.
- اضلال
هنر اگر در اندیشه‌های بنیادین و کلان، حامل پیام و مضمون غلط و فاسدی مثل کفر و الحاد و مذاهب انحرافی باشد یا به تضعیف دین پرداخته و در عقاید حقه ایجاد شبهه کند و یا اصول و ارزش‌های اخلاقی فطری را تخریب کند به صورتی که عنوان «مضلّ» بر آن منطبق شود، محکوم به حرمت می‌گردد؛ زیرا «منحرف کردن دیگران از مسیر حق»، بلااشکال، حرام است. [۹]
- اشاعه فحشا
چنانچه یک اثر هنری سبب ترویج منکرات در جامعه شود، مصداق اشاعه فحشا بوده و اشاعه فحشا هم محکوم به حرمت است. [۱۰]
- ایجاد فتنه
چنانچه یک اثر هنری باعث ایجاد فتنه در جامعه شود؛ مثلاً یک شعر یا فیلم، باعث ایجاد شقاق و اختلاف بین اقوام یک کشور بشود یا به شبهه سیاسی و مانند آن دامن زده و سبب آشوب‌های خیابانی گردد، محکوم به حرمت است. [۱۱]
- هتک مقدسات
اگر یک اثر هنری، باعث شکسته‌شدن حریم مقدسات مثل شخصیت انبیا و اولیا بشود، از باب هتک و وهن مقدسات، محکوم به حرمت می‌شود. در نظر برخی مراجع، نمایش دادن چهره معصومین در هنرهای نمایشی، مصداق چنین عنوانی است.
- تضعیف نظام اسلامی
یک اثر هنری می‌تواند با بزرگ‌نمایی نقاط ضعف یا به‌اصطلاح امروز، سیاه‌نمایی، و یا با بزرگ کردن نقاط قوت دشمنان نظام اسلامی، منجر به تضعیف نظام شود که در این صورت می‌تواند محکوم به حرمت گردد.
ج. عناوین حکومتی
ترویج لهو
گاه پرداختن به یک هنر (مثل موسیقی) توسط مکلفین، محکوم به حرمت نمی‌شود؛ اما پرداختن حکومت به آن، به این صورت که در رسانه‌های رسمی طوری عمل کند که باعث ترویج آن بشود یا منابع مالی و انسانی کشور را برای ترویج آن به کار بگیرد، محکوم به حرمت می‌گردد. فرق این عنوان با عناوین سابق، آن است که آنها بر خود اثر هنری منطبق می‌شدند؛ اما عنوان اخیر، بر ورود حکومت به یک هنر و هزینه کردن منابع برای آن منطبق می‌گردد.
در پایان یادآور می‌شویم که ذکر عناوین فوق، به معنی تأیید آنها نیست؛ بلکه صرفاً در صدد استقصای عناوینی بودیم که ممکن است توسط یک فقیه بر یک اثر هنری منطبق شود. همچنین باید توجه داشت که در صورت قبول حرمت هر کدام از عناوین فوق، در تطبیق آن عنوان بر آثار هنری، باید کمال موضوع‌شناسی را اعمال کرده و به‌هیچ‌وجه عجله ننمود.
[۱] .کافی، ج۶، ص۴۳۲
[۲] . مجمع الفائده و البرهان،ج۱۲،ص۳۴۳؛ مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید،ج۳،ص۹۵
[۳] .المکاسب،ج۱،ص۲۸۵
[۴] .المکاسب،ج۱،ص۱۸۳
[۵] .البدر الزاهر فی صلاه الجمعه و المسافر،ص۲۹۸
[۶] .المکاسب المحشی، ج۲،ص۲۰۲؛مبانی منهاج الصالحین،ج۷،ص۲۰۲
[۷] .العروه الوثقی،ج۲،ص۳۵۱
[۸] .المکاسب،ج۱،ص۱۷۷
[۹] .مصباح الفقاهه،ج۱،ص۲۵۵
[۱۰] .المکاسب المحرمه للامام الخمینی،ج۱،ص۲۰۳
[۱۱] .ایصال الطالب،ج۳،ص۲۹۰