فقه‌القضاء کتابی دو جلدی است که توسط مرحوم آیتﷲ سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، به رشته تحریر درآمده و از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار آیتﷲ سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، به سال ۱۴۳۴ قمری، در دو مجلد گالینگور چاپ و منتشر شده است. سوابق قضایی عالی نویسنده کتاب به همراه سطح بالای دانشی وی که در زمره مراجع تقلید ساکن ایران قرار داشته است، این کتاب را یکی از مهم‌ترین کتاب‌های نگاشته شده دررابطه‌با فقه قضا قرار داده است. نوشته پیش‌رو، گزارشی کوتاه از این کتاب است.
فهرست مطالب
مشخصات کتاب
فقه‌القضاء دو جلد؛ موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار آیتﷲ سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، چاپ سوم، ۱۳۴۳ ه.ق، گالینگور.
محتوا و ساختار کتاب
در این کتاب، به مباحث فقهی حول محورهای ذیل پرداخته شده است: قضاوت، شرایط قاضی، چگونگی قضاوت و دیگر مطالب مرتبط با موضوع قضاوت.
کتاب از یک مقدمه و چهار نظر تشکیل شده که مقدمه و نظر اول و دوم در جلد اول و نظر سوم و چهارم در جلد دوم تنظیم شده است. در مقدمه به کلیات و مفاهیم پرداخته است که شامل دو امر می‌گردد: در امر اول، قضاوت در لغت و اصطلاح مورد بررسی قرار گرفته است؛ و در امر دوم، به حکومتی بودن منصب قضاوت پرداخته شده است.
نظر اول: ویژگی‌های قاضی. این نظر خود متشکل از فصول ذیل است: فصل اول: اشتراط بلوغ و عقل در قاضی؛ فصل دوم: اشتراط اسلام در قاضی؛ فصل سوم: اشتراط ایمان در قضاوت؛ فصل چهارم: اشتراط عدالت در قاضی؛ فصل پنجم اشتراط حلال‌زادگی در قاضی؛ فصل ششم: اشتراط علم در قاضی؛ فصل هفتم: اشتراط مرد بودن در قاضی؛ فصل هشتم: اشتراط آزاد بودن در قاضی و مسائل مترتب بر نظر اول که شامل چندین مسئله است. در مسئله اول، چندین امر مورد بحث قرار گرفته است که عبارت‌اند از: امر اول: اشتراط اجازه؛ امر دوم: قاضی تحکیم؛ امر سوم: مرافعه بین قضات جور و قضات طاغوت. مسئله دوم نیز شامل چندین امر است که به ترتیب عبارت‌اند از: امر اول: حکم توّلی قضاوت؛ امر دوم: وجوب نصب قاضی از سوی امام برای شهرهای مختلف.
نظر دوم: آداب قضاوت. این نظر نیز خود مشتمل بر چندین فصل است. فصل اول: آداب مستحب قضاوت؛ فصل دوم: آداب مکروه قضاوت که خود دارای هفده مسئله است. مسئله اول: حکم قاضی به علم خودش؛ مسئله دوم: حکم حبس منکر برای تعدیل بیّنه؛ مسئله سوم: به چند امر پرداخته است. امر اول: نقض حکم حاکم توسط خودش؛ امر دوم: حرمت نقض حکم حاکم در غیر مواردی مذکور در امر دوم؛ امر سوم: آثار حکم قاضی. مسئله چهارم: تحقیق حاکم در مورد حکم پیشین؛ مسئله پنجم: شکایت علیه قاضی؛ مسئله ششم: اعتبار یا عدم اعتبار ویژگی‌های شاهد در مورد مترجم؛ مسئله هفتم: کاتب بالعدل؛ مسئله هشتم: حکم و عدالت شاهدان؛ مسئله نهم: تفریق شهود؛ مسئله دهم: اشتراط مشاهده جارح و استصحاب عدالت شاهد؛ مسئله یازدهم: جمع ملفّات قضاوت بر حسب تاریخ؛ مسئله دوازدهم: نفقه نویسندگان محضر؛ مسئله سیزدهم: اعنات شهود؛ مسئله چهاردهم: تعتعه شاهد؛ مسئله پانزدهم: مهمانی یکی از طرفین دعوا؛ مسئله شانزدهم: رشوه؛ مسئله هفدهم: احضار مدعی‌علیه، بنا به خواسته مدعی.
نظر سوم: کیفیت حکم، که شامل چند مقصد است.
مقصد اول: وظایف قاضی. وظیفه اول: برخورد مساوی با طرفین دعوا؛ وظیفه دوم: عدم جواز تلقین؛ وظیفه سوم: استحباب حثّ بر عدم سکوت؛ وظیفه چهارم: تشویق به مصالحه؛ وظیفه پنجم: رعایت ترتیب بین متخاصمین؛ وظیفه ششم: گوش دادن سخنان طرفین دعوا؛ وظیفه هفتم: بیان چگونگی رعایت ترتیب در استماع سخنان متخاصمین.
مقصد دوم: مسائل مرتبط با دعوی. مسئله اول: شرایط استماع دعوا؛ مسئله دوم: کیفیت تعیین مدعی‌به؛ مسئله سوم: مطالبه جواب مدعی‌به بعد از اتمام دعوی؛ مسئله چهارم: ادعا علیه قاضی.
مقصد سوم: پاسخ مدعی‌علیه. بحث اول: اقرار. فصل اول: الزام به اقرار؛ فصل دوم: توقف تحکم به اقرار بر طالب مدعی؛ فصل سوم: صورت حکم و ثبت اقرار؛ فصل چهارم: مماطلة الواجد بعد از حکم بر او؛ فصل پنجم: ادعای اعسار از سوی محکوم علیه. بحث دوم: انکار؛ فصل اول: وظیفه قاضی هنگام انکار مدعی‌علیه؛ فصل دوم: حق مدعی بر قسم دادن؛ فصل سوم: قسم دادن منکر و تأثیر آن بر دعوی؛ فصل چهارم: رد قسم از سوی مدعی‌علیه؛ فصل پنجم: اثر انکار منکر و وظیفه قاضی؛ فصل ششم: موارد لزوم قسم دادن مدعی به‌رغم وجود بیّنه؛ فصل هفتم: لزوم کفیل گرفتن گیرنده مال هنگام حکم غیابی؛ فصل هشتم: حق مدعی درصورتی‌که بیّنه غیابی داشته باشد.
بحث سوم: سکوت. امر اول: تأثیر سکوت عمدی و عنادی مدعی‌علیه؛ امر دوم: تأثیر سکوت مدعی‌علیه به دلیل آسیب؛ امر سوم: شرایط صدور حکم غیابی.
مقصد چهارم: چگونگی قسم دادن. فصل اول: یمین؛ فصل دوم: صیغه قسم؛ فصل سوم: کیفیت قسم اخرس؛ فصل چهارم: مکان قسم.
بحث دوم: قسم منکر و مدعی؛ امر اول: موارد توجه قسم؛ امر دوم: لزوم قطع قسم؛ امر سوم: قسم بر نفی استحقاق؛ امر چهارم: جابه‌جایی منکر و مدعی؛ امر پنجم: مواضعی که قسم بر منکر ثابت می‌شود. مسائل هشت‌گانه: مسئله اول: ارث بردن قسم؛ مسئله دوم: غرامت مملوک اگر علی او ادعایی صورت گیرد؛ مسئله سوم: عدم ثبوت یمین در حدّ؛ مسئله چهارم: توجه قسم بر منکر سرقت؛ مسئله پنجم: رجوع به بینه بعد از اسقاط و التماس یمین منکر؛ مسئله ششم: مواردی که قول مدعی بدون قسم پذیرفته می‌شود؛ مسئله هفتم: موارد عدم امکان رد قسم بر مدعی؛ مسئله هشتم: حق وارث بر محاکمه کسی که طرح دعوا علیه موّرث کرده است.
بحث سوم: قسم در صورت وجود شاهد. فصل اول: جواز حکم با استناد به شهادت شاهد و قسم. فصل دوم: موارد قضاوت با شاهد واحد و قسم. فصل سوم: فروع بحث ادعای جمعی با شاهد واحد. مسائل پنج‌گانه: مسئله اول: ادعای امّ ولد بودنِ کنیز؛ مسئله دوم: ادعای ورثه مبنی بر وقف ماترک، به نفع خود و نسلشان؛ مسئله سوم: ادعای وقف ذرّی؛ مسئله چهارم: ادعای عبد مبنی بر آزاد شدنش؛ مسئله پنجم: ادعای قتل با یک شاهد.
خاتمه نظر سوم: فصل اول: نامه قاضی به قاضی دیگر. امر اول: راه‌های نقض حکم حاکم؛ امر دوم: آنچه که در مورد حاکم نهی شده؛ امر سوم: حکم تنفیذ. مسائل سه‌گانه: مسئله اول: اقرار محکومٌ‌علیه بر اینکه مشهود علیه او است؛ مسئله دوم: امتناع مشهودٌعلیه از تسلیم؛ مسئله سوم: ردّ حجت به‌وسیله وفاء. فصل دوم: در مورد لواحق اقسام تقسیم: چیستی تقسیم، قاسم و مقسوم.
نظر چهارم: فصل اول: مدعّی. امر اول: تعریف مدّعی و منکر؛ امر دوم: شرایط گوش دادن به ادعا؛ امر سوم: لازم الصحیح بودن دعوی؛ امر چهارم: ادعای فسق حاکم و شاهد؛ امر پنجم: درخواست قسم مدعی از سوی منکر؛ امر ششم: لزوم جواب دعوی اقرار؛ امر هفتم: اشتراط کشف اسباب دعوی. فصل دوم: رسیدن به حق.
مقصد اول: اختلاف در دعوی املاک. مسئله اول: نزاع در مورد عین تحت ید فاقد بینه. مسئله دوم: تعارض بینّه‌ها. مسئله سوم: دفع خصومت. مسئله چهارم: تعارض ادعاهای دارای بینه. مسئله پنجم: تعارض ید فعلی و ید سابق.
مقصد دوم: اختلاف عقود. فصل اول: اختلاف در میزان اجرت؛ فصل دوم: اختلاف در مورد عین استیجاری. فصل سوم: اختلاف در خریدار. فصل چهارم: اختلاف در فروشنده. فصل پنجم: اختلاف در تعدد فروشنده‌ها و خریدارها. فصل ششم: اختلاف بین عتق و بیع و مسائل مرتبط با آن.
مقصد سوم: دعوای میراث. مسئله اول: اختلاف ورثه در مورد زمان اسلام آوردن. مسئله دوم: اختلاف ورثه در مورد زمان فوت. مسئله سوم: ادعای ارث بر وارث غایب. مسئله چهارم: اختلاف در تقدم فوت مادر و فرزند.
مقصد چهارم: اختلاف در مورد فرزند. اهمیت مسئله، اقوال در اعتبار قیافه، ادله مسئله و بیان دیدگاه مختار. خاتمه کتاب.