یکی از چالش‌های مهم جامعه ترنس‌ها، مشکلات روحی و روانی است که ابتدا برای خودشان و سپس برای خانواده و نزدیکانشان پیش می‌آید. حجت‌الاسلام دکتر محمدمهدی کریمی‌نیا، سال‌هاست که به پژوهش فقهی پیرامون مسائل مرتبط با دوجنسی‌ها و تراجنسیها می‌پردازد که ۱۲ مقاله و کتاب‌هایی نظیر «تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق» و «تغییر جنسیت با تأکید بر دیدگاه امام خمینی» برخی از تلاش‌ها به شمار می‌آیند. او علاوه بر این، با بیش از ۱۰۰ بیمار دارای اختلال جنسیتی نیز گفتگو کرده است. با او پیرامون آثار روانی تغییر جنسیت گفتگو کردیم. به باور عضو شورای علمی گروه فقه سلامت و پزشکی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، با گفتگو با خانواده فرد تراجنسی می‌توان بسیاری از مشکلات را کاهش داد، اگرچه برخی انواع آن مانند «بیماری هویت جنسی» هیچ درمانی تاکنون نداشته‌اند. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه معاصر با عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم قرآن و حدیث، به‌قرار زیر است:

فقه معاصر: آیا ماهیت جنسی افراد، وابسته به ظاهر فیزیکی آنهاست یا تمایلات درونی؟

کریمی‌نیا: اصطلاح «ماهیت جنسی» یا «هویت جنسی» برای بیان احساس مردانگی یا زنانگیِ فرد به کار می‌رود. این که فردی خود را، دختر یا پسر می‌داند، به معنای «ماهیت جنسی» است. به‌عبارت‌دیگر، «ماهیت جنسی»، بیان کننده آن است که فرد به طور معین و مشخص، خود را مرد یا زن بداند. هویت جنسی، بر اساس زیست‌شناسی افراد بنا می‌شود، از تجربیات اجتماعی متأثّر است و برای اینکه ثبات و دوام پیدا کند، به گذشت زمان، نیاز دارد.

می‌توان گفت: تقریباً هر کودکی در سن ۳ تا ۴ سالگی در مورد پسر یا دختر بودن خویش، اعتقاد پیدا می‌کند و با جزم و یقین به مخاطب خودش می‌گوید: «من یک پسرم» یا «من یک دخترم». دختر یا پسر بودن، چیزی است که به شکل خیلی طبیعی حس می‌شود. در هنگام تولّد، بچه‌ها بر اساس مشخصه فیزیکی‌شان، مؤنّث یا مذکّر نامیده می‌شوند. مذکر یا مونث بودن به «جنس» نوزاد اشاره دارد.

گاه از «ماهیت جنسی» یا «هویت جنسی»، به «گرایش جنسی» یاد می‌شود. «گرایش جنسی» اصطلاحی است که برای توصیف الگوی جاذبة عاطفی، عاشقانه و جنسی یک فرد نسبت به افراد دیگر از یک جنسیت خاص (مرد یا زن) استفاده می‌شود. تمایلات جنسی بخش مهمی از وجود ما انسان‌هاست. این تمایلات، دیدگاه ما از خود و اینکه ارتباط فیزیکی ما با دیگران به چه صورت است، را توصیف می‌کند.

با این توصیف و توضیحاتی که بیان شد، معلوم می‌شود که «ماهیت جنسی» یا «هویت جنسی»، یک امر درونی و ذهنیِ هر فرد نسبت به جنسیّتِ خویش است و نمی‌تواند با ظاهر فیزیکی افراد، وابسته باشد. روان‌شناسان، آگاهی فرد از مرد یا زن بودنِ خویش را «هویت جنسی» می‌نامند. هویت جنسیتیِ بیشتر کودکان با جنس آنها منطبق است. به‌عبارت‌دیگر، در بیشتر موارد، «ماهیت جنسیِ» افراد، با «ظاهر فیزیکی» آنان، هماهنگ است:

• یعنی کسی که دارای ماهیت جنسیِ زنانه است و معتقد است که زن (دختر) است، دارای آلت تناسلی زنانه هم است. در این حالت، بین «ماهیت جنسی» و «ظاهر فیزیکیِ» فرد، هماهنگی وجود دارد.
• نیز کسی دارای ماهیتِ جنسی مردانه است و معتقد است که مرد (پسر) است، دارای آلت تناسلی مردانه است. در این حالت، بین «ماهیت جنسی» و «ظاهر فیزیکیِ» فرد، هماهنگی وجود دارد.

اما در برخی موارد، و به صورت نادر، برخی افراد دارای «اختلال هویت جنسی» هستند. «اختلال هویت جنسی» زمانی به وجود می‌آید که بین «ماهیت جنسی» و «ظاهر فیزیکی» ناهماهنگی و تضاد وجود دارد. این اختلال هویت جنسی، دو مصداق دارد:

• فردی که دارای «ظاهرِ فیزیکی مردانه» است، ولی دارای «ماهیت جنسیِ زنانه» است. در این حالت، فرد خود را «زن» می‌داند، ولی ظاهر فیزیکی وی، یا همان آلت تناسلی او، مردانه است. طبیعی است که در این حالت، تضاد و ناهماهنگی به وجود می‌آید که ما از آن، به «اختلال هویت جنسی» تعبیر می‌کنیم.
• فردی که دارای «ظاهرِ فیزیکی زنانه» است، ولی دارای «ماهیت جنسیِ مردانه» است. در این حالت، وی خود را «مرد» می‌داند، ولی ظاهر فیزیکی وی، یا همان آلت تناسلی او، زنانه است. طبیعی است که در این حالت، تضاد و ناهماهنگی به وجود می‌آید. در این مورد، «اختلال هویت جنسی» شکل می‌گیرد.

فقه معاصر: ممکن است در مورد ترنس‌ها یا تراجنسیتی توضیح دهید؟

کریمی‌نیا: بیمارانی که دارای «اختلال هویت جنسی» هستند، به‌عنوان ترنس یا ترنس سکشوال یا تراجنسیتی شناخته می‌شوند. «ترنس‌ها» دارای تضاد میان ظاهرِ فیزیکی و ماهیت جنسی هستند. ترنس‌ها جزو ناراضیان جنسی شناخته می‌شوند. این افراد پیوسته دچار «جدال بین تَن و روان» هستند و هیچ‌گاه آرامش ندارند؛ تجربیات میدانی و مصاحبه‌ها و گفتگوهایی که این بنده خدا با ترنس‌ها یا ناراضیان جنسی داشته‌ام، گواه بر مطلب فوق است.

دقیقاً معلوم نیست که علت این اختلال هویت جنسی چیست و دلیل پزشکیِ روشنی برای این اختلال، بیان نشده است. آنچه بیان شده، در حد حدس و گمان است.

همچنین تا این تاریخ، راه درمان مشخصی هم برای این افراد وجود ندارد. شاید برای بیشتر ناراحتی‌های روحی و روانی، راه درمانی وجود داشته باشد، ولی برای «اختلال هویت جنسی» که «ترنس‌ها» یا «ناراضیان جنسی» گرفتار آنند، راه درمان و معالجه بیان نشده است. نتیجه این امر، وجود «جدال دائمی بین بدن و روان» است و آنان را مضطرب، نگران و افسرده می‌سازد.

فقه معاصر: پس به دلیل همین «عدم تطابق بین جسم و روان» است که ترنس‌ها، خواهان تغییر جنسیت هستند؟

کریمی‌نیا: بله، دقیقاً همین‌طور است. از این جا به بعد است که بحث عمل جراحی به‌منظور تغییر جنسیت مطرح می‌شود. «تغییر جنسیت یعنی: تبدیل جنسیت یک فرد از مذکر به مؤنث، یا به عکس؛ و از خنثی به مذکر یا مؤنث، و به عکس آن، از طریق عمل جراحی روی اندام تناسلی». «تغییر جنسیت» در یک تعریف عام، شامل تغییر جنسیت در حیوانات و حتی گیاهان نیز می‌شود؛ بنابراین، تغییر جنسیت با عمل جراحی، آن هم روی اندام تناسلی صورت می‌گیرد. هیچ‌گاه با خوردن دارو یا روانپزشکی و یا هیپنوتیزم، «تغییر جنسیت» به وجود نمی‌آید.

امروزه عمل جراحی به‌منظور تغییر جنسیت، راه درمان برای بیماران دارای اختلالِ هویت جنسی، یا همان ترنس‌ها، شناخته می‌شود. هدف پزشک جرّاح، تغییر و تبدیل جنسیتِ فرد است تا جسم بیمار را با روانِ وی هماهنگ سازد. پس «ترنسِ مذکر»، یا مردی که خود را از روحی، «زن» می‌داند، با عمل جراحی روی اندام تناسلی، تااندازه‌ای از نظر جسمی، به «زن» تبدیل می‌شود و در این حالت، به مقدار زیاد، جسم جدید با روان وی هماهنگ می‌گردد و گفته می‌شود «اختلال هویت جنسی» وی درمان می‌گردد و از آن حالت اضطراب و تشویش خاطر، خارج می‌شود.

همین‌طور است «ترنسِ مؤنث» که وی دختری است که خود را «پسر» می‌داند و جسم زنانه وی با روانِ مردانه او، در تضاد و ناهماهنگی است. در این حالت، روی اندام تناسلی زنانه وی، عمل جراحی صورت می‌گیرد و تااندازه‌ای از نظر اندام تناسلی به مرد شبیه می‌گردد تا از این طریق، بین جسم جدیدِ وی با روان او، هماهنگی صورت پذیرد.

فقه معاصر: باتوجه‌به اینکه افراد تغییر جنسیت داده، معمولاً در خانواده مورد پذیرش قرار نمی‌گیرند، برای این امر، چه تدبیری باید اندیشیده شود؟

کریمی‌نیا: در کل، این‌گونه نیست که افرادِ تغییر جنسیت داده، مورد پذیرش خانواده نباشند. این مشکل در برخی موارد پیش می‌آید. بله معمولاً خانواده‌هایی که دارای فرزند ترنس هستند، دارای مشکل رفتاری با فرزندان خود هستند. چنانچه آگاهی‌های لازم به خانواده‌ها به‌ویژه پدران و مادران داده شود، آسیب‌های کمتری به بیماران ترنس وارد می‌شود.

فقه معاصر: معمولاً چه مشکلاتی در خانواده‌های دارایِ بیمار اختلال هویت جنسی وجود دارد؟

کریمی‌نیا: همان‌طور که شما بدان اشاره کردید، مهم‌ترین مسئله یا مشکلِ ترنس‌ها، مسئله «پذیرش این افراد به‌عنوان افرادِ بیمارِ روحی» است. بیشتر خانواده‌ها، ترنس بودنِ فرزند خویش را نمی‌پذیرند و «اختلال هویت جنسی» برای آنان ناشناخته است و با روحیه انکار، با آن برخورد می‌کنند. گاه آنان را «منحرف فکری» تلقی می‌کنند و در مواردی آنان را «دچار توهم و وسواس» می‌شمارند و بعضاً آنان را «همجنس‌باز» معرفی می‌کنند! و عده‌ای هم دغدغه «آبرو و حیثیت خویش و خانواده خود» را مطرح می‌کنند و برخی خانواده‌های متدین که دارای فرزندِ ترنس هستند، «احتمالِ غیرشرعی بودن تغییر جنسیت» را مطرح می‌کنند.

اینجانب در کار میدانی و پژوهشی با بیش از یک‌صد نفر از ترنس‌ها یا خانواده‌های آنان، به‌صورت حضوری یا مجازی گفتگو داشته‌ام. وقتی به خانواده‌ها، اطلاع‌رسانی می‌شود، برخی از دغدغه‌هایی که بیان شد، برطرف می‌شود و تااندازه‌ای آرامش در تعامل‌های «خانواده‌ها» با «فرزندانِ ترنس» فراهم می‌شود و روابط معقولی بین آنان حاکم می‌گردد. در این حالت، به‌جای درگیریِ رفتاری با فرزندِ ترنسِ خویش، به فکر درمان و چاره می‌افتند و تااندازه‌ای برخی مشکلات «بیماران دارای اختلال هویت جنسی» برطرف می‌شود.

فقه معاصر: آیا امکان «تغییر علایق جنسی ترنس‌ها» به‌منظور مطابقت با ظاهر فیزیکی آنها وجود دارد؟

کریمی‌نیا: کسانی که به‌عنوان «ترنس» یا دارای «اختلال هویت جنسی» معرفی می‌شوند، دو گروه‌اند:

گروه نخست کسانی‌اند که به‌اشتباه، «ترنس» معرفی شده‌اند و در واقع ترنس نیستند. این عده، نیازمند راهنمائی شرعی یا روان‌شناس هستند. در یک یا دو جلسه می‌توان مشکل آنان را شناخت و راهنمائی‌های لازم را ارائه داد. در این حالت، امکان تغییر علایق ترنس‌ها وجود دارد. همان‌طور که گفتم، در واقع اینان، «ترنس واقعی» نبودند.

به‌عنوان بیان یک تجربه، پسر ۱۷ ساله‌ای در چندین گفتگو، اظهار می‌داشت که ترنس بوده و دارای اختلال هویت جنسی است. او می‌گفت خواهان تغییر جنسیت و تبدیل شدن به زن است!

او در تشخیصِ خویش اشتباه می‌کرد و در واقع فردی بود که شدیداً نیازمند ازدواج بود. در آخرین گفتگویش با بنده، تشخیص بنده را تأیید کرد و گفت مشکل واقعیِ وی، مسئله ازدواج است. از آن به بعد بود که به سمت ازدواج، هدایت و تشویق شد و به‌تدریج از روحیه ترنس بودن، فاصله گرفت.

گروه دوّم کسانی‌اند که حقیقتاً ترنس بوده و این مشکل از سال‌های آغازین تولد، یعنی حدود ۳ – ۴ سالگی، خود را نشان می‌دهد:

• «پسر ترنس» از بازی‌های پسرانه دوری می‌کند و به سمت بازی‌های دخترانه؛ مانند عروسک‌بازی یا خاله‌بازی، تمایل شدید دارد؛
• در مقابل، «دختر ترنس» از بازی‌های دخترانه دوری کرده و به بازی‌های پسرانه؛ مانند: فوتبال، کُشتی، وزنه‌برداری، مچ انداختن و رفتارهای قهرمانی تمایل دارند.

در مورد این ترنس‌ها که «ترنس‌های واقعی» اند، امکان تغییر علائق، به‌منظور پذیرش جنسیتِ فیزیکی و ظاهریِ آنها وجود ندارد؛ ولی تمایل به عمل جراحی برای تغییر جنسیت در وجود آنان بسیار شدید است و چون راه درمانِ داروئی و درمان روان‌شناس برای آنان وجود ندارد، نهایتاً کار به عمل جراحی می‌کشد.

فقه معاصر: تابوی تغییر جنسیت در جوامع، تا چه حد ناشی از فتاوای فقها بوده است؟

کریمی‌نیا: به نظر نمی‌آید که تابویِ مورد ادعا در باره تغییر جنسیت، به فتاوای فقیهان شیعه مربوط شود. اتفاقاً برعکس، فتاوای فقیهان شیعه، و در رأس آن، فتاوای امام خمینی ره، در «تابوشکنیِ تغییر جنسیت» سهم بسزایی داشته است. توضیح این که امام خمینی اولین فقیه در جهان اسلام است که برای نخستین‌بار، در سال ۱۳۴۳ش. «مسائل فقهی تغییر جنسیت» را مطرح ساخت. و جالب است بدانید ایشان در مسئله نخست از مسائل ده گانه که در باره تغییر جنسیت در جلد دوم تحریر الوسیلة بیان کرده‌اند، معتقدند که: تغییر جنسیت مرد به زن یا برعکس و نیز تغییر جنسیت خنثی به مرد یا زن، حرام نیست.

پیش از وی، هیچ فقیهی، اعم از شیعه و اهل‌سنت، در این باره سخن و فتوایی ندارد. در واقع، امام خمینی «مبتکر بحث فقهیِ تغییر جنسیت» است و بعد از وی، ده‌ها فقیه شیعه، در این باره اظهارنظر کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای که اکنون حدود ۴۰۰ استفتاءِ فقهی از حدود ۳۵ تَن از فقیهان و مجتهدین معاصر شیعه در باره تغییر جنسیت در اختیار داریم.