چیستی تکالیف شهروندی و نسبت آن با حقوق شهروندی، متوقف بر تبیین دقیق حقوق شهروندی است. حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدمهدی کریمی‌نیا که دکتری خود را در رشته حقوق جزا اخذ کرده است، در این یادداشت اختصاصی، در پی تبیین دقیق حقوق شهروندی است. مشروح یادداشت اختصاصی این عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، از نگاه شما می‌گذرد:
چیستی حقوق شهروندی
حقوق شهروندی حقوقی است برای اتباع کشور دررابطه‌با مؤسسات عمومی؛ مانند: حقوق سیاسی، حق استخدام عمومی، حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، حق گواهی دادن در مراجع رسمی، حق داور و مصدق واقع شدن. بنابراین، واژة مذکور اعم از حقوق سیاسی است و شامل حقوق مدنی و اجتماعی نیز می‌شود.
مسلمان بودن شرط برخورداری از حقوق شهروندی نیست. این حق به اعتبار تابعیت برقرار می‌شود و در این رابطة قراردادی، دین مؤثر نیست. البته مسلمان بودن موجب پاره‌ای امتیازات است که شهروند غیرمسلمان از این امتیازات برخوردار نیست. به‌عنوان‌مثال، یکی از شرایط قضاوت، اسلام است. شهروند ایرانی اگر مسلمان نباشد، نمی‌تواند از این حق برخوردار شود؛ یا این که ازدواج زن مسلمان صحیح نیست، حتی اگر آن غیرمسلمان تابعیت ایرانی داشته باشد. در اصول ۱۴ و ۱۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حقوق اقلیت‌های دینی و حقوق غیرمسلمان بیان شده است.
اصل ۱۳ قانون اساسی بیان می‌دارد: «ایرانیان زرتشتی، کلیمی، و مسیحی تنها اقلیت‌هایی دینی شناخته می‌شوند که در حدود قانون، در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آیین خود عمل می‌کنند».
اصل ۱۴ قانون اساسی بیان می‌دارد: «به حکم آیه شریفه: «لَا یَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ یُقَاتِلُوكُمْ فِی الدِّينِ وَ لَمْ یُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِیَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ»، دولت جمهوری اسلامی ایران و مسلمانان موظفند نسبت به افراد غیر مسلمان با اخلاق حسنه و قسط و عدل اسلامی عمل نمایند و حقوق انسانی آنان را رعایت کنند. این اصل در حق کسانی اعتبار دارد که بر ضد اسلام و جمهوری اسلامی ایران توطئه و اقدام نکنند».
اقلیت عبارت است از: گروهی از اتباع یک کشور که از لحاظ ملی، نژادی، زبانی یا مذهبی از دیگر اقشار مردم متفاوت بوده و از لحاظ مقدار کمترند و قدرت حکومت را در دست ندارند.
البته از جمع قوانین و مقررات مربوط به موضوع، این نتیجه حاصل می‌شود که اتباع ایران، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، از حقوق مساوی برخوردار هستند، مگر در موارد استثنا که شهروندان غیرمسلمان از برخورداری حقی خاص محروم شده‌اند.
تفاوت حقوق بشر و حقوق شهروندی
می‌توان گفت حقوق بشر مجموعه حقوقی است که بر اساس نظریة حقوق طبیعی به‌موجب قانون طبیعی یکسان به افراد بشر داده شده و جزء ذاتی و جدایی‌ناپذیر موجودیت انسانی به شمار می‌آید و نهادهای حقوقی و قضایی (داخلی و بین‌المللی) می‌باید از آن دفاع کنند. حق ابراز عقیده، حق آزادی، امنیت، منع شکنجه، حق دادخواهی، زناشویی و تشکیل خانواده، حق مالکیت در ادارة امور عمومی کشور، حق برخورداری از آموزش‌وپرورش از جمله حقوق انسانی محسوب می‌شوند.
بر این مبنا، حقوق بشر، اخص از حقوق شهروندی است. به دیگر سخن، اتباع کلیه کشورها به اعتبار انسان بودن از حقوق انسانی برخوردار هستند و علاوه بر این، به لحاظ تابعیت، از حقوق ویژه‌ای بهره‌مند می‌شوند که اتباع سایر کشورها حق برخورداری از این حقوق را ندارند.
مصادیق حقوق شهروندی
مسلم این که حقوق شهروندی، حقوقی نیستند که باید درصدد تأسیس ویا ایجاد آنها باشیم. حقوق شهروندی، غالباً حقوقی ثابت نزد انسان‌هایی شناخته می‌شود که عنوان شهروند را با خود دارند. در این میان، وظیفۀ جامعه، دولت و قانونگذار این است که ابتدا این حقوق را به خوبی بشناسند و سپس خود را ملزم به رعایت این حقوق و رفع موانع موجود بر سر راه احقاق آن دانسته و آن را نهادینه نمایند.
به‌طورکلی، حقوق شهروندی شامل سه گونه حقوق مدنی، حقوق سیاسی و حقوق اجتماعی است.
الف) حقوق مدنی، که در حقوق ایران با عنوان حقوق راجع به شخصیت نیز شناخته می‌شود، حقوق مربوط به ذات و عرض انسانی است. در یک اصطلاح دیگر، به آن حقوق عمومی هم می‌گویند؛ زیرا بیش از هر چیز، اِعمال این حقوق به طرفیت دولت و نمایندگان دولت است تا افراد عادی.
حقوق مدنی خود شامل حقوق مربوط به آزادی، حقوق مربوط به مساوات و حقوق مربوط به مصونیت افراد است.
حقوق مربوط به آزادی شامل: ۱- آزادی عملکرد فردی، مانند آزادی انتخاب مسکن و محل سکونت، آزادی مکاتبات و آزادی رفت و آمد؛ ۲- آزادی اندیشه، مانند: آزادی عقیده، آزادی مذهب، آزادی بیان، آزادی مطبوعات، آزادی آموزش وپرورش؛ ۳- آزادی گردهمایی، مانندآزادی تجمعات موقتی؛ ۴-آزادی اقتصادی واجتماعی مانند: آزادی مالکیت، آزادی بازرگانی وصنعتی، آزادی کار و آزادی سندیکایی است.
حقوق مربوط به مساوات شامل: مساوات در مقابل قانون، مساوات در مقابل دادگاه‌ها، مساوات در پرداخت مالیات، مساوات ازلحاظ اشتغال به مشاغل دولتی و مساوات در خدمت نظام‌وظیفه است.
حقوق مربوط به مصونیت نیز شامل: مصونیت جان، مصونیت حیثیت، مصونیت مسکن، مصونیت مکاتبات و مکالمات، مصونیت اموال و مصونیت شغل می‌شود.
ب) حقوق سیاسی، گونه دوم حقوق شهروندی است. حقوق سیاسی حقوقی است که به‌موجب آن، شخص دارنده می‌تواند در حاکمیت ملی خود شرکت کند. حق حاکمیت ملی ناشی از حقوق سیاسی شهروندی است. مهم‌ترین حقوق سیاسی عبارت‌اند از: حق شرکت در انتخابات، حق انتخاب شدن در مشاغل سیاسی، حق فعالیت سیاسی، حق دارابودن تابعیت.
ج) حقوق اجتماعی، سومین نوع حقوق شهروندی است. این حقوق به حق طبیعی هر فرد برای بهره‌مندشدن از یک حداقل استاندارد رفاه اقتصادی و امنیت مربوط می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، حقوق اجتماعی به خدمات رفاهی مربوط می‌شود. این حقوق شامل: ۱) حمایت‌های مادی و درآمدی مانند: تأمین مسکن، تأمین شغل، پرداخت حقوق و مزایای کافی و برخورداری از حداقل دستمزد، تأمین اجتماعی (در صورت بیکاری، بیماری، از کارافتادگی، پیری، بی‌سرپرستی، حوادث و سوانح)؛ ۲) برخورداری از آموزش و پرروش رایگان؛ ۳) برخورداری از بهداشت و درمان مانند: برخورداری از خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی و برخورداری از بیمه‌های درمانی همگانی.