اشاره

دکتر اعظم شیری، پژوهشگر مطالعات زنان است که بیشتر فعالیتش در زمینه حقوق زنان و نگاه ادیان به زنان است. با او پیرامون تغییر جنسیت در ادیان ابراهیمی گفتگو کردیم. به گفته وی، تغییر جنسیت در یهودیت و مسیحیت، عملی حرام و گناه است. وی در این گفتگو به واکاوی نظر ادیان ابراهیمی پیرامون تغییر جنسیت و مقایسه آن با فقه اسلامی می‌پردازد. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه معاصر با این استاد و پژوهشگر حوزه زنان، از نگاه شما می‌گذرد:

فقه معاصر: آیا در منابع فقهی ادیان ابراهیمی، گزارشی در مورد وجود اختلال جنسیتی در زمان پیامبران این ادیان وجود داشته است؟

شیری: در بحث از مسئله اختلال جنسیتی، شاید نتوان به طور واضح، روایات یا آیات خاصی که دلالت به مسئله اختلال جنسیتی داشته باشد را از منابع فقهی ادیان ابراهیمی به دست آورد. بررسی‌های کتب مقدس در ادیان ابراهیمی مسیحیت و یهودیت بر منع و حرمت عمل لواط و بودن دو هم‌جنس کنار هم دلالت دارد. این عمل در ادیان ابراهیمی مسیحیت و یهودیت تا قرن ۱۹، عملی حرام و مجازات آن سوزاندن و اعدام بود؛ اما بعد از این تاریخ، به دلایل مختلف، این حکم تغییر کرد.

اما در دین اسلام مسئله اختلال جنسیتی و روایت مربوط به آن را می‌توان در ذیل روایات منع تشبّه به جنس مخالف پیدا کرد. برخی از این روایات در باب‌هایی با عناوینی چون «باب عدم جواز تشبه النساء بالرجال و الرجال بالنساء» و «باب تحریم تشبه الرجال بالنساء و النساء بالرجال» آمده است. واژگان به‌کاررفته در این روایات، سه واژه اصلی «تشبّه»، «تأنّث» (در برابر ترجّل) و «تخنّث» است. ماده «شبه» به معنای همانندی دو شی است. تشبّه زمانی به کار می‌رود که دو شی در اوصاف ظاهری و شکل همانند باشند.

تخنّث در لغت به معنای انکسار و لینت در کلام، و اداواطوار زنانه داشتن معنا می‌دهد. مرد مخنّث، مردی است که در رفتار و کلام با نرمی و به‌گونه‌ای زنانه رفتار می‌کند. در برخی از روایات، مرد مخنّث و زن مترجّل در مقابل یکدیگر به کار رفته‌اند. در برخی از گزارش‌های تاریخی، مخنّث به مردی می‌گویند که از نظر تکوینی همانند زنان است. در برخی از روایات نیز تأنّث و تخنّث رجل درباره مردانی به کار رفته است که خود را در معرض ملوط شدن قرار می‌دهند. تذکیر و ترجّل مرأه نیز درباره زنان مساحقه کننده کاربرد دارد.

فقه معاصر: فقهای متقدم ادیان ابراهیمی، در مورد برخورد با اختلال جنسیتی چه انظاری دارند؟

شیری: در آیین یهودیت، رابطه جنسی بین دو هم‌جنس پذیرفتنی نیست؛ اما در مسئله اختلال جنسیتی مطلبی وجود ندارد. در دین یهود هر رابطه خارج از روابط معمول زن و شوهری، گناهی نابخشودنی است. در مکتب مسیحیت نیز اختلال جنسیتی به طور مستقل مورد خطاب قرار نگرفته است؛ اما روابط خارج از رابطه طبیعی زن و مرد گناه شمرده شده است. در کتاب رومیان باب یک، همجنس‌گرایی را نشانه این می‌داند که چطور خداوند گناهکاران را در شهوتشان رها می‌کند و می‌گوید: «پس خدا نیز ایشان را در شهواتی شرم‌آور به حال خود واگذاشت. حتی زنانشان روابط غیرطبیعی را جایگزین روابط طبیعی کردند. به همین سان، مردان نیز روابط طبیعی با زنان دست کشیده، در آتش شهوت نسبت به یکدیگر سوختند. مرد با مرد مرتکب اعمال شرم‌آور شده، مکافات درخور انحرافشان را در خود یافتند.» همچنین در کتاب تیموتائوس آیه ۱۰ و کتاب یهودا آیه هفتم، همجنس‌گرایی منع گردیده و به سرگذشت قوم سدوم و گمورا اشاره شده است.

بنابراین، پاپ‌ها و خاخام‌های یهودی، این قبیل رفتارها را ناشی از انحراف فرد از طبیعت انسانی دانسته و فرد را به‌شدت محکوم می‌کردند. در گزارش‌های تاریخی ادیان مسیحی و یهودی، فراوان ذکر شده که افرادی که دچار انحراف اخلاقی و ارتباط با هم‌جنس خود بوده و این ارتباط یا به جهت انحراف اخلاقی بود نه به جهت اختلال جنسیتی، با اشد مجازات مواجه شده و به اعدام یا سوزانده محکوم می‌شدند.

در دین اسلام، در گزارش‌های تاریخی و برخی از روایات به این مسئله اشاره شده است. در ذیل روایات منع تشابه، دستوراتی وجود دارد که علاوه بر تأکید بر درمان رفتاری و روانی نسبت به این مسئله، به درمان‌های ظاهری نیز اشاره شده است. منع افراد از راه رفتن و شیوه سخن گفتن، نوع و کیفیت پوشش و لباس، منع از آرایش و زینت… را می‌توان از قبیل رفتارهای درمانی دانست.

فقه معاصر: فقهای متأخر ادیان ابراهیمی، در مورد برخورد با اختلال جنسیتی چه انظاری دارند؟

شیری: تاریخ پر و فراز و نشیب جهان در طول سالیان متمادی، دست خوش تغییرات شگرف و عمیقی در حوزه معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی و هستی‌شناسی شده است. این تغییرات عمیق اگر چه در راستای بهبود وضعیت مادی و معنوی انسان صورت می‌گرفت اما با تغییر مبانی انسان‌شناسی و مبدأشناسی انسان پس از رنسانس، این تغییرات، شکل تازه و نویی به خود گرفت.

تغییرات در مبانی معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی همچنان ادامه داشت و جهان وارد فاز جدیدی شد. عبور از مدرنیته و ورود به جهان پست‌مدرن، بار دیگر مناسبات فردی، خانوادگی و اجتماعی را تغییر داد. ورود سیالیت به جهان انسان مدرن، تحولات عظیم معرفتی و شناختی را رقم زد. در این میان، واژه‌ها نیز معنا و مفهوم خود را تغییر داده و مورد بازخوانی قرار گرفتند؛ مرد بودن، زن بودن، زنانگی و مردانگی مورد تردید واقع شدند و سردمداران تغییر، برای این معانی ثابت در طول تاریخ، تردید ایجاد کردند. منشأ این تغییر گفتمان، پست‌مدرنیسم بود.

این مسئله در کشورهای دیگر پذیرفته شده و هر روز شاهد پذیرش قوانین رنگین کمانی در کشورهای یهودی و مسیحی هستیم.

اما در اسلام مسئله متفاوت است. فقهای شیعه بین افراد دارای اختلال جنسیتی تفاوت قائل شده و برای افراد متفاوت، احکام خاصی را ذکر کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال، برای خنثای مشکل (فردی که علائم جنسیتی زن و مرد را دارد و ممکن است یکی از علائم بر دیگری غلبه داشته یا نداشته، یا آلت تناسلی با پوست پوشانده شده باشد که با جراحی آشکار می‌شود) جواز درمان صادر شده است. و اشکال مختلف دیگری که ممکن است متصور باشد. اما امروزه افرادی وجود دارند که به لحاظ ژنتیکی و علم پزشکی، زن و مرد طبیعی هستند اما از نظر روحی دچار اختلال هستند. در این مورد، دیدگاه علما متفاوت است. برخی قائل به جواز عمل تغییر جنسیت، و برخی معتقد به تحریم ترنس هستند.

فقه معاصر: نظر فقهای ادیان ابراهیمی در مورد تغییر جنسیت چیست؟

شیری: در یهودیت و مسیحیت، تغییر جنسیت حرام است و به‌عنوان گناه شمرده می‌شود. این بر اساس باور آن‌ها به فروتر بودن زن در خلقت و گناه اولیه حضرت حوّا² است که باعث شده است زنان را ناتوان بدانند. همچنین آن‌ها باور دارند که خداوند هر کس را با جنس خاص خود خلق کرده است و تغییر آن به‌عنوان تخطّی از قانون الهی و تغییر در آفرینش خداوند محسوب می‌شود. ³

اکثریت قریب به اتفاق فقهای اهل‌سنت و برخی از فقهای امامیه نیز معتقد به تحریم ترنس هستند. و هر کدام برای اثبات نظر خود دلایل متعددی ذکر کرده‌اند. مهم‌ترین این دلایل، آیات و روایات است. اکثریت قریب به اتفاق فقهای شیعه معتقد به مشروعیت (مطلق) تغییر جنسیت هستند. آنان ضمن رد پاره‌ای از استدلال‌های مخالفان تغییر جنسیت، دلایل مختلفی را برای اثبات نظر خود ذکر کرده‌اند.

فقه معاصر: به نظر فقهای ادیان ابراهیمی، راه تعامل با اختلال جنسیتی، تجویز همجنس‌گرایی است یا تجویز و حتی الزام به تغییر جنسیت؟

شیری: در یهودیت و مسیحیت، تغییر جنسیت حرام است و به‌عنوان گناه شمرده می‌شود. در کشورهای غربی، به لحاظ قانونی، عمل تغییر جنسیت با موانع قانونی و هزینه‌های بسیاری همراه است؛ اما سیاست‌های سازمانی و ملی کشورهای مختلف به پذیرش همجنس‌گرایی و جامعه رنگین‌کمانی و تجویز آن می‌پردازد.

در کشورهای اسلامی، بر خلاف ایران، عمل تغییر جنسیت حرام و غیرقانونی است. بیشتر این کشورها به درمان رضایت داده یا اصلاً مسئله ترنس را به رسمیت نمی‌شناسند. اما در ایران، بر اساس فتوای برخی از مراجع تقلید، عمل تغییر جنسیت درصورتی‌که تبدیل مرد به زن یا زن به مرد به‌صورت واقعی باشد، مجاز است. این در حالی است که طبق دیدگاه پزشکی، عمل تغییر جنسیت تبدیل شدن یک جنس به جنس دیگر نیست؛ بلکه عقیم‌سازی و تغییر ظاهری است و دولت نیز از آن حمایت می‌کند. به همین جهت ایران به بهشت ترنس‌ها معروف شده است. در این میان، برخی از مراجع مانند آیت‌ﷲ صافی گلپایگانی، آیت‌ﷲ شبیری‌زنجانی تغییر جنسیت را حرام می‌دانند.