فهرست مطالب
اشاره
تحولات حوزه سلامت و پزشکی آن قدر سریع است که هم اکنون نیز انسان به‌دشواری قادر به رصد همه آنهاست؛ چه رسد به پیش‌بینی تحولات ۱۰۰ آینده این دانش. به هر میزان که حوزه سلامت و پزشکی با تغییر مواجه می‌شود فقه نیز با مسائل جدیدی پیرامون آن مواجه می‌شود. حجت‌الاسلام والمسلمین حسین ادبی چَرَمی، استاد و پژوهشگر حوزه علمیه خراسان، در این یادداشت اختصاصی، تلاش دارد تا ابعاد کمتر گفته شده‌ای از تحولات فراروی فقه سلامت و پزشکی در ۱۰۰ سال آینده را بیان کند.
مهم‌ترین مسائل فراروی فقه سلامت و پزشکی در ۱۰۰ سال آینده
تعامل دانش فقه و دانش‌های مرتبط با پزشکی و سلامت از دو جهت قابل بررسی است. اول، رشد روش‌های حل مسائل نوپدید و یا رشد راه‌حل‌های جدید مسائل پزشکی و سلامت؛ و دوم، روش‌های نوین مواجهه فقه با مسائل و حل آنها.
مسائل علوم پزشکی و سلامت را هم می‌توان به دو بخش کلی تقسیم کرد؛ اول، مسائل مربوط به پیشگیری و درمان که مستقیماً به علم پزشکی و سلامت مرتبط‌اند؛ و دوم، مسائل مربوط به ابزارهای پیشگیری از بیماری یا درمان.
در سال‌های اخیر، توجه ویژه به استفاده از ربات‌ها در عمل‌های درمانی بسیار گسترش یافته است؛ تا جایی که مهندسی پزشکی پابه‌پای علوم مرتبط همچون نانوفناوری، فناوری‌های هایتک، فناوری‌های مرتبط با هوش مصنوعی و… به ساخت ابزارهایی با بهره‌گیری از این صنایع در پزشکی رو آورده است. رشد ابزارهای کمک پزشکی همچون ربات‌های هوش مصنوعی که هم در عرصه جراحی و هم در عرصه تشخیص بسیار کاربردی هستند، زمینه‌های جدید و ناشناخته‌ای از دنیای وجود انسان‌ها و موجودات زنده را پیش‌روی دانشمندان قرار داده است و به‌تبع، مسائل جدیدی را تولید کرده است. همچنین استفاده از این تکنولوژی‌ها و ابزارهای برآمده از آنها، فقه را به‌عنوان دانش تعیین تکلیف مکلفان، در مقابل مسائل نوپدید علم پزشکی، ابزارهای نوپدید، روش‌های نوپدید درمان و مسائل مربوط به درمانگران و مصرف‌کنندگان ابزارهای جدید قرار داده است. همچنین با بروز زمینه‌های امیدوارکننده در علم پزشکی همچون پیوند اعضا، توجه به خریدوفروش اعضای بدن، ساخت اعضای بدن با کشت سلولی و یا ایجاد شرایط مشابه بدن برای تولید عضو جدید، شیوه‌های پیوند عضو، بانک‌ها و فروشگاه‌های اعضای بدن، تولید انسان‌های برتر و مقاوم در برابر بیماری‌ها و ضربات و آسیب‌ها؛ فقه نیز با مسائل مربوط به آنها مواجه شده و در آینده نیز بیشتر خواهد شد.
حوزه دیگر، حوزه تولید نسل و تکثیر انسانی است. این حوزه با مسائل فراوانی مواجه است که هنوز درمان ایده‌آل خود را نیافته است. مثلاً روش‌های درمان ناباروری در حال حاضر، یا پاسخ مناسب ندارد و یا اگر دارند، به‌صورت گران و طولانی‌مدت به نتیجه می‌رسد؛ بنابراین، رسیدن به روش‌های درمان مناسب‌تر و ارزان‌تر، هنوز از مسائل علم پزشکی است. هنوز جامعه بشری با مقوله زایمان راحت به‌عنوان یک مسئله که پاسخ‌های داده شده به آن رضایت‌بخش نیست، مواجه است. همچنین مقوله کیفیت جنین و نوزادی که به دنیا می‌آید هنوز از مسائل مهم پزشکی است. مسئله سقط، راهکارهای پیشگیری از سقط، راهکارهای سقط راحت در شرایط جواز و نیاز به آن و مواردی ازاین‌دست نیز از مسائل نیازمند به پاسخ‌های جدید در حوزه پزشکی هستند. علاوه بر این، مواجهه با بیماری‌های جدید، نیاز جامعه به درمان‌های جدید و در نهایت، مقاوم‌سازی بدن برای پیشگیری از ابتلا را به‌عنوان یک نیاز جدی در آینده نگه می‌دارد. در این زمینه، تحقیقات فراوانی در حوزه شناخت عوامل بیماری‌زا صورت می‌گیرد که خود، دو جنبه مثبت و منفی دارد. جنبه منفی آن، استفاده از این علوم و شناخت‌ها و محصولات ساخته شده بر اساس آن علیه انسان‌های دیگر یا حکومت‌های دیگر است.
آینده مواد غذایی
حوزه سلامت و علوم مربوط به آن، خود در دو عرصه کلان کمّی و کیفی قابل‌تقسیم است. مقصود از کمّیت، کمّیت محصولات و فرآورده‌هایی است که بشر در حوزه سلامت به آنها نیازمند است. این موارد شامل حوزه مواد غذایی، ورزش، ابزارهای پیشگیری از بیماری و فقر می‌شود. مسائل مربوط به غذا و مواد غذایی در آینده را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد:
الف: تولید مواد غذایی بیشتر؛ با عنایت به تهدید امنیت غذایی و کمبود غذا در دنیا، دانشمندان به تولید روش‌های جدید کشت محصولات، محصولات مقاوم و تراریخته، روش‌های کشت گوشت، روش‌های جدید ارتقای کمّی رشد محصولات در بازه زمانی کوتاه و… رو آورده‌اند. این رویکرد، زمینه‌های فراوانی از رشد علمی را پیش‌روی بشر قرار خواهد داد. فقه نیز با این موارد مواجه خواهد شد.
ب: تولید مواد غذایی باکیفیت‌تر؛ کیفیت مواد غذایی و توجه به نیازهای انسان برای زندگی بهتر، از جمله مسائل کلانی است که ریزمسئله‌های فراوانی را در ذیل خود دارد و این مسائل در آینده، بروز و ظهور بیشتری خواهد داشت. تعریف مکاتب مختلف از انسان و ابعاد وجودی و هدف و غایت انسانی او، در تعریف آنها از کیفیت زندگی اثرگذار است و این امر، مستقیماً بر مسائل حوزه سلامت تأثیر می‌گذارد. علوم مربوط به سلامت، متکفل حل این مسائل هستند و بن‌مایه‌های معرفتی خود را از تعریف مکاتب خود از انسان و هستی دریافت می‌کنند. فقه نیز به‌عنوان علم متفکل تعیین تکلیف انسان، بن‌مایه‌های معرفتی خود درباره انسان را از تعریف انسان شناختی و هستی شناختی برآمده از مکتب اسلام (با تفاوت‌های آن در مذاهب کلامی، فلسفی و عرفانی مختلف در تعریف از انسان و هستی) می‌گیرد؛ بنابراین، مسائل حوزه سلامت در این عرصه، مستقیماً به فقه مرتبط خواهد بود.
ج: بخش دیگر در حوزه مواد غذایی که به سبک زندگی بشر مرتبط است، تولید فرآورده‌های غذایی متنوع است. این موضوع که به تعریف از هدف انسان در جهان هستی مرتبط است، مبتنی بر مکاتب اصالت لذت یا گذرا بودن دنیا برای رساندن انسان به زندگی برتر در جهان باقی، تنوع طلبی را برای انسان به‌عنوان یک نیاز اولیه بی حد و حصر یا نیاز ثانویه دارای محدودیت و اندازه مشخص تعریف می‌کند. در هر دو صورت، تنوع در محصولات غذایی و فرآورده‌های مربوط به آن، از دغدغه‌های دانشمندان این عرصه خواهد بود. این موضوع به مسائل کلان اقتصادی، مدیریت جامعه و … نیز گره می‌خورد که صحبت از آن در این مقال نمی‌گنجد و فرصتی دیگر را می‌طلبد. اما در هر صورت، مسئله تنوع در محصولات غذایی از عرصه‌های کلان تولید مسائل جدید در حوزه سلامت است و با توجه به روش‌های مختلف شرعی و غیرشرعی در تولید محصولات جدید، پای فقه نیز به این عرصه باز خواهد شد.
تحول در روش‌های حل مسائل فقهی در آینده
حل مسائل فقهی مبتنی بر بن‌مایه‌های معرفت‌شناختی است؛ بنابراین، ظهور و بروز تفکرات جدید در شناخت و توصیف معرفت و دانش، قطعاً روی شیوه حل مسائل فقهی به‌عنوان یک علم کاربردی تأثیر خواهد گذاشت. روش‌شناسی به‌عنوان یک دانش نوپدید، زمینه شناخت روش‌های علم، عالم و متن را فراهم می‌آورد. این نکته اگرچه رویکردی تاریخی و پیشینی پیدا می‌کند؛ اما در روش‌های پسینی و مطالعات مبتنی بر فهم دانش اثرگذار خواهد بود. فقه دانشی است که از روش‌ها و شیوه‌های خاصی در تولید علم بهره می‌برد. بخشی از این روش‌ها در اصول فقه نهفته است و بخشی دیگر را باید در خود فقه و بیرون از آن جستجو کرد. روش تولید علم در فقه، در واقع همان روش حل مسائل است؛ زیرا حل مسئله منجر به تولید علمی می‌شود و تولید علمی، مبتنی بر نوع شناخت از معرفت و توصیف و تحلیل معرفت است. با عنایت به رشد علم و کشف گزاره‌های جدید در علوم مختلف و از طرفی تأسیس و تولید گزاره‌های اعتباری جدید، روش‌های نوینی در حل مسائل بروز و ظهور خواهد کرد. در دانش فقه اگرچه با روش کشف گزاره‌های معرفتی مواجهیم اما در تعامل با دانش‌های دیگر در حل مسائل مشترک، احتمال دارد روش‌های جدید فهم معرفت بر روش‌های حل مسائل فقهی اثر بگذارد. علم پزشکی و سلامت، مسائل مشترک فراوانی با علم فقه دارد و فقه پزشکی و سلامت مملو از مسائلی است که نه‌تنها مشترک میان دو علم، بلکه مشترک میان چندین علم است. همین‌الان هم مسائل فراوانی ازاین‌دست می‌توان یافت. این مسائل در آینده، رشد روزافزونی خواهند داشت. با عبور از مسائل فردی میان‌رشته‌ای به مسائل حقوقی، حاکمیتی و بین‌المللی و حتی تمدنی، باید انتظار بروز و ظهور مسائلی را داشت که با روش‌های مرسوم حل مسائل، امکان پاسخگویی به آنها وجود ندارد. اگر بنا باشد فقه دانش پیشرو در حل مسائل کف جامعه باشد، باید آینده‌پژوهی در فقه یکی از ضروریات امروز جامعه علمی باشد.
یکی دیگر از تحولاتی که در بستر فقه اتفاق خواهد افتاد، تحول در قواعد فقهی است. در زمانه حاضر، فقه به دلیل کارآمدی ناقص قواعد فقهی موجود، نمی‌تواند پاسخ مناسبی به برخی مسائل مستحدثه بدهد؛ بنابراین این دغدغه در فقها و پژوهشگران فقهی ایجاد شده که باید قواعد فقهی جدید به‌تناسب مسائل جدید تولید شوند و البته قواعد فقهی موجود نیز نیازمند بازتعریف ماهیت، گستره و قلمرو هستند. قواعد فقه پزشکی و سلامت نیز همچون بسیاری از علوم مرتبط با فقه و فقه‌های مضاف، هنوز ناشناخته است و در این زمینه، کار مدوّن قابل‌اعتنایی صورت نگرفته است. آنچه در حال حاضر موجود است مجموعه‌ای از قواعدی است که در ابواب دیگر فقه و شاخه‌های دیگر فقهی استفاده می‌شود و البته در فقه سلامت و پزشکی هم مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ بنابراین، یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تحول در آینده فقه سلامت و پزشکی، به تحول در قواعد فقهی اختصاصی سلامت و پزشکی بازمی‌گردد.
یکی از مسائل مهم دیگر در حوزه تعامل فقه و پزشکی، مسئله توجه به مقاصد شریعت است. به نظر می‌رسد هرچه بشر رشد بیشتری در تولید علم صورت می‌دهد، نگاه فقها بیشتر به‌سوی فقه کاربردی و به‌تبع فقه مقاصدی سوق پیدا می‌کند. همچنین از نکاتی که باید بیشتر به آن توجه کرد، مسئله عرفی شدن فقه است. توجه بیش از حد به عرف و سازه‌های عرفی، می‌تواند منجر به عرفی‌سازی فقه شود که امری قابل قبول نیست. طبیعتاً باید سازوکارهای مناسب جهت مدیریت حرکت علم فقه طراحی شود تا مسیر فقه، نه عرفی شود و نه مقاصدی به معنای مدنظر اهل‌سنت و نه فقه دچار بن‌بست و عدم پاسخگویی شود. به طور کل باید مراقب انفعال علم فقه بود و روش‌های فعال‌سازی و خروج از انفعال فقه را بیشتر کنکاش نمود.
آینده ارتباط میان فقها و اهالی سلامت و پزشکی
به نظر می‌رسد در آینده دانش پزشکی و سلامت و دانش‌های پیرامونی آن به ابزارهای جدید پزشکی، روش‌های درمان نو و راهکارهای درمانی آسان و ارزان‌تر دست خواهد یافت و به سمت حل ساده‌تر مسائل رو خواهد آورد. از طرفی، راه‌حل‌ها از انحصار بیرون خواهد آمد و تولیدکنندگان، تلاش خواهند کرد مسائل علم پزشکی و سلامت به معنای عام آن را طوری حل کنند که قابل‌استفاده برای عموم مردم باشد. این عمومیت نوع مواجهه با مسائل را در آنها متفاوت خواهد کرد؛ زیرا هرچه حل مسائل، ساده‌تر شود و راهکارهای ساده‌تری ارائه شود، به معنای ساده‌انگاری مسائل نیست و بالعکس معنای آن، این است که مسائل با شیوه‌های پیچیده‌تری حل می‌شوند تا به راه‌حل ساده برسند؛ بنابراین، نحوه تعامل درون خانواده اهالی پزشکی و سلامت با مسائل پیچیده‌تری مواجه خواهد شد و به‌تبع، فقه را وادار خواهد کرد تا از روش‌های نوتری در حل مسائل مبتلابه آنها استفاده کند. همچنین تغییر در بنیان‌های معرفتی دنیای غرب که فعلاً حاکم بر علم پزشکی و سلامت است، باعث تغییر شدید روش‌های حل مسائل خواهد شد که می‌تواند فقه را به‌عنوان ارائه‌دهنده یک راهکار زندگی سالم‌تر به کانون توجه مردم دنیا بدل کند؛ کمااینکه همین‌الان هم این توجه آغاز شده و مسائل جدیدی را پیش‌روی فقه نهاده است.