فهرست مطالب
- 1 اشاره
- 2 فقه معاصر: فقه رسانه چیست و تفاوت آن با ابواب فقهی مشابه مانند فقه هنر، فقه فضای مجازی و فقه فرهنگ چیست؟
- 3 فقه معاصر: برای تقسیم مباحث فقه رسانه، چه روش‌هایی وجود دارد و کدام یک کارآمدتر است؟
- 4 فقه معاصر: فقه رسانه دارای چه سرفصل‌هایی است؟
- 5 فقه معاصر: مهم‌ترین مسائل هریک از سرفصل‌هایی فقه رسانه کدام است؟
اشاره
اصل تعریف رسانه اینکه ما چرا باید رسانه داشته باشیم دلایل وجوب تأسیس رسانه مدیریت رسانه دست چه کسی باید باشد و چه کارها و بایدها و نبایدهایی در ارتباط با مدیریت رسانه باید داشته باشیم و آفت رسانه چیست افترا و دروغ و تهمت بستن ازاین‌قبیل مسائل که می‌تواند جز سرفصل‌های فقه رسانه باشد در این باره با حجت‌الاسلام‌والمسلمین قانع به گفتگو نشسته‌ایم.
فقه معاصر: فقه رسانه چیست و تفاوت آن با ابواب فقهی مشابه مانند فقه هنر، فقه فضای مجازی و فقه فرهنگ چیست؟
قانع: اگر رسانه را به‌عنوان یک موضوع در نظر بگیریم که خود این موضوع زیر موضوعات و زیرمجموعه‌هایی دارد، فقهی که درمورد بایدها و نبایدهای این موضوع است را فقه رسانه می‌گویند. فقه طبعاً فقه کارش تشخیص بایدونبایدها از طریق استفاده از قرآن و سنت و عقل است. موضوع این باب فقهی نیز رسانه است. به نظر می‌رسد نسبت فقه رسانه با این ابواب فقهی که نام بردید، عموم و خصوص من وجه است. ماهیت هنر، انتقال پیام نیست اما گاهی ممکن است انتقال پیام را در نیز در نظر داشته باشد که در این صورت، داخل در فقه رسانه می‌شود. همچنین فضای مجازی نیز اگر در بستر رسانه و انتقال پیام قرار گیرد، داخل در فقه رسانه می‌گردد وگرنه ماهیت آن، انتقال پیام نیست. فقه فرهنگ نیز به همین نحو است و برخی موضوعات آن، رسانه‌ای و برخی دیگر، غیررسانه‌ای هستند؛ بنابراین نسبت میان فقه رسانه و فقه فرهنگ هم نسبت عموم و خصوص من وجه خواهد بود.
فقه معاصر: برای تقسیم مباحث فقه رسانه، چه روش‌هایی وجود دارد و کدام یک کارآمدتر است؟
قانع: من دررابطه‌با فقه رسانه، به یک تقسیم عقلی و منطقی نرسیدم؛ اما چیزی که تابه‌حال انجام‌شده و خود من هم در کتاب «گفتارهایی در فقه فرهنگ و ارتباطات» انجام داده‌ام تقسیم استقرایی بوده است. البته این استقرا هم استقرای ناقص بوده است که امکان کامل شدن آن توسط دیگران وجود دارد.
فقه معاصر: فقه رسانه دارای چه سرفصل‌هایی است؟
قانع: من برخی سرفصل‌هایی که در کتاب «فقه فرهنگ و ارتباطات» مطرح کرده‌ام را ذکر می‌کنم. البته سرفصل‌های این کتاب همه‌اش مربوط به فقه رسانه نیست. مراد من از رسانه نیز همان تعریف حداقلی آن است که شامل رسانه‌های مرسوم می‌شود؛ وگرنه اگر تعریف حداکثری را در نظر بگیریم شاید امثال مجسمه‌ها نیز ازاین‌حیث که بالاخره حامل پیامی هستند داخل در فقه رسانه قرار گیرند. اما بنابر تعریف حداقلی از فقه رسانه، موضوعات زیر در فقه رسانه به نظر مهم می‌رسند:
- رسانش پیام؛ مسئله رسانش پیام بحث مهمی است که در جلد دوم کتاب «گفتارهایی در فقه فرهنگ و ارتباطات» مطرح شده است. یکی از مباحث مهم در بحث رسانش پیام، محدودیت‌های عقلی و شرعی آن است. من نُه محور را به‌عنوان محورهای مهم در رسانش پیام مطرح کرده‌ام که یا به حکم عقل و یا به حکم شرع، باید مدنظر قرار گیرند. این محورها نظیر عدم کذب، عدم افترا، عدم ایجاد یأس از رحمت خدا، عدم افشای اسرار متضمن تحریک جنسی و تحریض بر بی‌بندوباری، عدم اشاعه انکار و کفر نسبت به ضروریات و اصول‌دینی، عدم اشتمال بر دشنام و سب و توهین نسبت به خدا و بندگان خدا، و عدم اشتمال بر خرافات هستند؛ ولی تفصیل آنها را مطرح نمی‌کنم و هر کس تمایل داشته به کتاب مراجعه کند.
- آسیب شناسی فقهی و اخلاقی تبلیغات بازرگانی؛ این تبلیغات که از طریق رسانه صورت می‌گیرد بایدها و نبایدهایی دارد که باید به لحاظ فقهی واکاوی شود. متأسفانه باید بگویم تبلیغات بازرگانی به شکل فعلی، منافع کم و آسیب‌ها و اشکالات فراوانی دارد که باید موشکافانه بررسی شوند.
- موسیقی و غنا؛ موسیقی و غنا چون از طریق رسانه انجام می‌شود از مباحث مهم فقه رسانه به شمار می‌آید.
- احکام و آداب عکاسی؛ مثلاً وقتی عکاس عکس می‌گیرد، نفس عکاسی و انتقال عکس و انتشار آن، بایدها و نبایدهایی دارد که باید در فقه رسانه مورد بحث قرار گیرد.
- نظر، ستر و پوشش؛ نظر و نگاه وقتی از طریق رسانه صورت می‌گیرد داخل در فقه رسانه می‌گردد. البته به نظر من، تفاوتی بین احکام نظر و ستر و پوشش بین فضای حقیقی و فضای مجازی نیست و هر حکمی که در فضای حقیقی جاری است در فضای مجازی نیز لازم به اجرا است.
- تأسیس و مدیریت رسانه؛ جناب حجت‌الاسلام‌والمسلمین طائب، در کتاب فقه رسانه، مطالبی را پیرامون تعریف رسانه، فقه رسانه و دلایل وجوب تأسیس و مدیریت رسانه ذکر کرده‌اند که من خلاصه‌ای از آنها را در کتاب خودم و با بیان خودم ذکر کرده‌ام.
- محرمات رسانه؛ یکی از محرمات و آفات رسانه، دروغ و تهمت است که در فضای رسانه‌ای هم شیوع بیشتری دارد و هم مصادیق بیشتری را داراست؛ لذا می‌تواند به‌عنوان یکی از سرفصل‌های فقه رسانه مطرح باشد.
- مالکیت آفرینش‌های هنری؛ آفرینش‌های هنری اگرچه فی‌حدذاته، مربوط به فقه رسانه نیست؛ اما وقتی در بستر رسانه صورت می‌گیرد و به‌صورت فیلم، کتاب و اثر هنری منتشر می‌شود، ماهیت رسانه‌ای پیدا کرده و باید در فقه رسانه مورد گفتگو قرار گیرد.
- فضای مجازی؛ من در کتاب خودم، فقه فضای مجازی را نیز به‌عنوان یکی از موضوعات فقه رسانه ذکر کرده‌ام و آنجا هم گفتم که نسبت بین فضای مجازی و رسانه، عموم و خصوص من وجه است؛ بنابراین آن بخشی از فضای مجازی ذیل فقه رسانه قرار می‌گیرد که در بستر رسانه صورت می‌پذیرد.
- بازیگری؛ بازیگری به‌صورت تئاتر، سینما و تلویزیون نیز چون اغلب از طریق رسانه‌ها تماشا می‌شود یکی از موضوعات مهم فقه رسانه است.
- سینما؛ فقه سینما خودش مسائلی دارد که باید ذیل رسانه بحث شود؛ چون سینما خودش به‌عنوان یک رسانه مطرح است.
فقه معاصر: مهم‌ترین مسائل هریک از سرفصل‌هایی فقه رسانه کدام است؟
قانع: یکی از مهم‌ترین مسائل فقه رسانه، بحث فیلترینگ و ممیزی یا سانسور در ارتباط با محتوای رسانه‌ها است. فرقی نمی‌کند که محتوای نادرست در فضای مجازی باشد یا در کتاب یا در هر رسانه دیگری. این محتوا در هر رسانه‌ای که باشد باید فیلترینگ وجود داشته باشد. دررابطه‌با مقوله فیلترینگ، موافقین و مخالفین ادله‌ای دارند و من هم به‌عنوان کسی که موافق فیلترینگ است ادله خودم را ذکر کرده‌ام. البته منظور از فیلترینگ، فیلترینگ منطقی و اصولی است نه سانسور بر اساس سلایق و علایق شخصی.
مسئله تبلیغات بازرگانی نیز از مهم‌ترین مسائل فقه رسانه است که به آن اشاره کردم. مسائل دیگری هم وجود دارد که در ضمن فصولی که به‌صورت استقرایی بیان کردم قابل درج هستند.