فهرست مطالب
- 1 اشاره
- 2 مقدمه
- 3 مباحث جلد اول
- 4 مقدمه
- 5 ۲- دیدگاه‌های فقهی نویسنده این کتاب که خود به درستی آنها ایمان دارد.
- 6 ۳- دیدگاه‌های فقهی که از لحاظ علمی و در کاوش علمی می توان به آنها باور داشت، هرچند خود ما بر آن عقیده نباشیم؛ خواه به علل شخصی که ما را از پذیرش نتایج آن دیدگاه‌ها باز می‌دارد و خواه به سبب احتمال وجود دلیل‌های غیر لفظی.»
- 7 شهید صدر در پایان می‌نویسد: «چنانکه خواهید دید، این کتاب بر شیوه خود در بررسی مطالب، تنها به شرح احکامی می‌پردازد که به فرایند کشف مکتب اقتصادی و ساخت روبنایی آن ارتباط دارد. ازاین‌رو، شماری از احکام مالکیت و انتقال و رشد آن در این کتاب شرح داده نمی‌شود؛ زیرا در فرایند کشف مکتب بدان نیازی نیست. به همین سبب، وظیفه داریم به خواست خداوند، در فرصتی دیگر به بررسی و توضیح آن‌گونه مطالب بپردازیم.
- 8 نیز در مباحث این کتاب، به برخی دیدگاه‌های فقهی خواهیم پرداخت که به شیوه بحث علمی در همین اثر به شرح آنها مشغول نخواهیم گشت تا آسانی مباحث اثر و یک‌دستی سبک‌وسیاق آن تضمین گردد. به همین سبب، ترجیح دادیم بررسی علمی آن دیدگاه‌ها از جنبه فقهی را در پیوست‌هایی که به کتاب افزوده‌ایم، بیاوریم. در آن جا، سبک و شیوه خاص بیان فقهی را خواهیم آورد که تنها کارشناسان مباحث فقهی به طور کامل آن را در می‌یابند.»
- 9 محورهای مباحث و فصول کتاب
اشاره
«اقتصاد ما»، یکی از آثار گران‌سنگ شهید صدر است که آن را به الزام نیاز جامعه اسلامی و در پاسخ به شبیخون فکری تمدن غرب و شرق به جهان اسلام نگاشته است. این اثر توسط آقای سید محمدمهدی برهانی در دو جلد به فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات دار الصدر منتشر شده است. نوشته پیش‌رو تلاش می‌کند جلد اول این اثر را به‌صورت محتوایی گزارش نماید.
اطلاعات کتاب‌شناسی: اقتصاد ما، کتاب اول، شهید محمدباقر صدر، ترجمه: سید محمدمهدی برهانی، قم: انتشارات دار الصدر، ۴۳۱ صفحه، چاپ نخست، ۱۳۹۳ شمسی.
مقدمه
آن‌گونه که شهید صدر در مقدمه کتاب نوشته است، این اثر بدان جهت تدوین شده است که تصویری جامع و کامل از اقتصاد اسلامی ارائه نماید. وی در مقدمه چنین می‌نویسد:
«در کتاب «فلسفه ما» به خوانندگان عزیز وعده‌ای دادیم و گفتیم که کتاب «فلسفه ما» نخستین بخش از بحث‌هایی است که به بررسی بنای بلند و شکوهمند عقیده توحیدی در اسلام می‌پردازد؛ و به دنبال آن، مطالعاتی خواهد آمد که به بررسی ساختمان فوقانی این کاخ مربوط می‌شود تا در پایان این راه، تصویر ذهنی کاملی از اسلام، به‌عنوان یک عقیده زنده در ژرفا و نظامی بی‌نقص برای زندگی و روش ویژة در تربیت و تفکر، برای ما پدید آورد… خوانندگان آثار ما، به‌خاطر شتابی که در دستیابی به یک بررسی مفصل و همه‌جانبه پیرامون فلسفه، اصول، خطوط و آموزش‌های اقتصاد اسلامی داشتند، با اصرار از ما می‌خواستند که کتاب «اقتصاد ما» زودتر از چاپ خارج شود. و به‌این‌ترتیب، ما همه کوشش خود را به کار بردیم تا در این کتاب، تصویر نسبتاً کاملی از اقتصاد اسلامی، آن گونه که امروز از منابع و سرچشمه‌های آن برداشت می‌کنیم، ارائه دهیم.»
شهید صدر در ادامه منظور خویش را از اصطلاح «اقتصاد اسلامی» توضیح داده و اشاره می‌کند: «دوست دارم در اینجا و در این مقدمه، درباره «اصطلاح اقتصاد اسلامی» و منظور من از این اصطلاح، که بحث‌های کتاب پیرامون آن دور می‌زند، به نکته‌ای اشاره کنم؛ زیرا واژه اقتصاد، تاریخ بلندی در اندیشه انسانی دارد و در نتیجۀ معانی گوناگونی که بر آن گذشته، دستخوش نوعی پیچیدگی و ابهام گشته و مدلول آن از جهت علمی و مکتبی به هم آمیخته است. بنابراین، هنگامی که می‌خواهیم مفهوم دقیق «اقتصاد اسلامی» را تعریف کنیم، باید میان علم اقتصاد و مکتب اقتصادی فرق بگذاریم و میزان تأثیر متقابل میان تفکر علمی و مکتبی را دریابیم تا از این راه، مقصود از اقتصاد اسلامی را مشخص سازیم. علم اقتصاد علمی است که به تفسیر زندگی اقتصادی و رویدادها و پدیده‌های آن می‌پردازد و رابطه میان این رویدادها و پدیده‌ها را با علت‌ها و عوامل کلی حاکم بر آن کشف می‌کند. این علم، دانشی تازه تولد یافته است که به معنی دقیق کلمه، تقریباً از چهار قرن پیش، در آغاز دوران سرمایه‌داری پا به عرصه وجود گذاشت؛ اگرچه ریشه‌های نخستین آن، تا ژرفای تاریخ امتداد می‌یابد. هریک از تمدن‌ها، به‌اندازه امکاناتی که از آن برخوردار بوده‌اند، در تفکر اقتصادی شرکت جسته و در شکل‌گیری آن نقشی ایفا کرده‌اند؛ منتها نتیجه‌گیری علمی دقیقی که برای نخستین‌بار در علم اقتصاد سیاسی به چشم می‌خورد، وامدار قرن‌های اخیر است.»
وی در ادامه می‌نویسد: «ما وقتی اصطلاح «اقتصاد اسلامی» را به کار می‌بریم، منظور ما مستقیماً علم اقتصاد سیاسی نیست؛ چراکه این علم، تقریباً یک دانش تازه تولد یافته است و نیز، به این دلیل که اسلام، دین دعوت و آیین زندگی است و وظیفه اصلی آن پرداختن به بحث‌های علمی نیست. منظور ما از اقتصاد اسلامی، نظام اقتصادی اسلام است که در آن، شیوه اسلام در ساماندهی زندگی اقتصادی بر اساس پشتوانه فکری این نظام، تجسم می‌یابد. این پشتوانه شامل اندیشه‌های اخلاقی اسلام، اندیشه‌های علمی آن در قلمرو اقتصاد، اندیشه‌های تاریخی مربوط به مسائل اقتصاد سیاسی و یا تحلیل تاریخ جوامع بشری است. و به‌این‌ترتیب، منظور ما از اقتصاد اسلامی، نظام اقتصادی اسلام است که باید در چارچوب کاملش به آن نگریسته شود؛ همچنین این نگرش باید در ارتباط با پشتوانه فکری خاصی باشد که نظام اقتصادی اسلام بر آن تکیه دارد و رویکردهای این نظام را در مشکلاتی که به حل آنها می‌پردازد تفسیر می‌کند. تشخیص این پشتوانه فکری برای ما، یا بر اساس توضیحات مستقیم اسلام صورت می‌گیرد و یا به برکت پرتوی است که خود نظام بر مسائل اقتصادی و تاریخی می‌افکند؛ زیرا نوع نگرش علمی اسلام در بحث‌های علم اقتصاد سیاسی یا در مباحث ماتریالیسم تاریخی و فلسفه تاریخ را می‌توان از لابه‌لای نظامی که اسلام پذیرفته و به‌سوی آن دعوت کرده است، کشف نمود و مورد مطالعه قرار داد.»
مباحث جلد اول
مباحث جلد نخست کتاب اقتصاد ما حول سه محور مفصل‌بندی شده است: ۱. پابه‌پای مارکسیسم؛ ۲. پابه‌پای سرمایه‌داری؛ ۳. شاخص‌های اصلی اقتصاد ما. در ذیل، عناوین تفصیلی این فصول گزارش می‌گردد.
فصل اول: پابه‌پای مارکسیسم
این فصل با یک مدخل آغاز می‌شود و سپس مباحث ذیل در آن مطرح می‌گردد:
نظریه ماتریالیسم تاریخی
- مدخل
نظریه‌های تک عاملی
عامل اقتصاد یا ماتریالیسم تاریخی
ماتریالیسم تاریخی وصفت «واقعیت»
۲. بررسی نظریه در پرتو مبانی فلسفی
در پرتو ماتریالیسم فلسفی
در پرتو قوانین دیالکتیک
الف) روش دیالکتیکی
ب) بی‌ارزشی دیالکتیک تاریخی
ج) تناقض نتیجه با روش.
در پرتو ماتریالیسم تاریخی
۳ – بررسی شمول نظریه
۱- انواع ادله برای اثبات ماتریالیسم
الف) دلیل فلسفی
ب) دلیل روان‌شناختی
ج) دلیل علمی
۲- آیا معیار بالاتری وجود دارد؟
۳- آیا مارکسیسم توانسته است تاریخ را به طور فراگیر تحلیل کند؟
نقد ماتریالیسم تاریخی
۱- مارکسیم و تکامل نیروهای تولید کنتده
۲- مارکسیسم و اندیشه
الف) دین
ب) فلسفه
ج) علم
۳- مارکسیسم و نظام طبقاتی.
۴- مارکسیسم و عوامل طبیعی
۵ – مارکسیسم و ذوق هنری
۴- بررسی تفصیلی نظریه
۱- جامعه کمونیستی نخستین.
آیا جامعه کمونیستی نخستین وجود داشته است؟
کمونیم نخستین را چگونه تفسیر کنیم؟
نقیض جامعه کمونیستی چیست؟
۲- جامعه برده داری
۳- جامعه فئودالی
نقد دیدگاه مارکسیسم راجع به تحول جامعه برده‌داری به جامعه فئودالی
الف) انقلابی نبودن تحول
ب) عدم تحول در نیروهای تولید بیش از تحول اجتماعی
ج) عدم تکامل وضع اقتصادی
۴- پیدایش جامعه سرمایه‌داری
اعتراف مارکس
قوانین جامعه سرمایه‌داری
کار، اساس قیمت
مارکس قاعده اساسی اقتصاد خود را چگونه بنیان نهاد؟
نقد قاعده اساسی اقتصاد مارکسیستی،
نقد مارکسیسم بر جامعه سرمایه‌داری
تناقضات سرمایه‌داری
نقد نظریه ارزش افزوده
نقد تناقض طبقاتی
مراحل دیگر تحلیل‌های مارکسیستی از جامعه سرمایه‌داری
ارزیابی تحلیل مارکسیسم از سرمایه‌داری
مکتب مارکسیسم
مدخل
سوسیالیسم و کمونیسم چیست؟
نقد کلی مکتب مارکسیسم
نقد تفصیلی مکتب مارکسیسم
سوسیالیسم
۱- محو نظام طبقاتی
۲- ضرورت حکومت دیکتاتوری
۳- ملی کردن
۴- از هرکس به‌اندازه توانش و برای هرکس به‌اندازه کارش
۱- محو مالکیت خصوصی
۲- زوال حکومت کمونیسم
فصل دوم: پابه‌پای سرمایه‌داری
در این فصل مباحث زیر مورد بحث‌وبررسی قرار گرفته است:
مدخل بحث
ارکان اصلی نظام سرمایه‌داری
نظام سرمایه‌داری برآیند قوانین علمی نیست
قوانین علمی در اقتصاد سرمایه‌داری چارچوب مکتبی دارند
اقسام قوانین اقتصادی
تفاوت قوانین اقتصادی با دیگر قوانین علمی
بررسی اندیشه‌ها و ارزش‌های اساسی در نظام سرمایه‌داری
الف) آزادی، وسیله‌ای برای تحقق منافع عمومی
هماهنگ‌پنداری میان مصالح عمومی و انگیزه‌های شخصی
ب) آزادی، عامل رشد تولید
ج) آزادی، نمایانگر اصیل ارزش انسانی
آزادی طبیعی و آزادی اجتماعی
درون‌مایه حقیقی آزادی اجتماعی و شکل ظاهری آن
موضع مکتب سرمایه‌داری در مورد آزادی اجتماعی
فصل سوم: شاخص‌های اصلی اقتصاد ما
مباحث این فصل عبارت است از:
۱ شاخص‌های اصلی اقتصاد ما
۱- ساختار کلی اقتصاد اسلامی
۱- اصل مالکیت چندگانه
۲- اصل آزادی اقتصادی در یک قلمرو محدود
محدودیت ذاتی آزادی
محدودیت عینی آزادی
۳- اصل عدالت اجتماعی
واقعیت‌گرایی و اخلاق‌گرایی اقتصاد اسلامی
۲- اقتصاد اسلامی بخشی از یک مجموعه
زمینه جامعه اسلامی
نمونه‌هایی از پیوند میان اقتصاد اسلامی و دیگر عناصر اسلامی
۳- چارچوب کلی اقتصاد اسلامی
منافع انسان
شرایط تأمین منافع انسانی
امکان دستیابی به منافع طبیعی
مشکل دستیابی به منافع اجتماعی
آیا علم می‌تواند مشکل را حل کند؟
ماتریالیسم تاریخی و حل مشکل
نقش دین به‌عنوان تنها راه‌حل مشکل
۴- اقتصاد اسلامی علم نیست
۵ – جدایی روابط توزیع از شیوه تولید
۶ – مشکل اقتصادی از دیدگاه اسلام و راه‌حل‌های آن
مشکل اقتصادی چیست؟
نظام توزیع
نقش کار در توزیع
نقش نیاز در توزیع
نیاز از دیدگاه اسلام و کمونیسم
نیاز از دیدگاه اسلام و سوسیالیسم مارکسیستی
نیاز از دیدگاه اسلام و سرمایه‌داری
مالکیت خصوصی
مالکیت، ابزار ثانوی توزیع
دادوستد
شیوه‌های دادوستد
آثار جایگزینی پول به‌جای کالا
موضع اسلام در برابر مشکلات پول
مباحث جلد دوم
مقدمه
آن‌گونه که شهید صدر در مقدمه جلد نخست کتاب نوشته بود این اثر بدان جهت تدوین شده است که تصویری جامع و کامل از اقتصاد اسلامی ارائه نماید. وی در مقدمه جلد دوم کتاب برای توضیح بیشتر چنین می‌نویسد: «این کتاب حلقه سوم از زنجیره مباحثی است که با «فلسفه ما» آغاز کردیم و خود، دومین کتاب از «اقتصاد ما» است. این اثر دربردارنده تلاش برای دستیابی به مکتب اقتصادی اسلامی در پرتو قوانین اسلام و مفاهیم آن است که به زمینه‌های اقتصادی ارتباط دارد. بدین روی، این تلاش از دو فرایند حکایت دارد که یکی بر اساس دیگری استوار است:
۱- گردآوری شماری از قوانین و مفاهیمی که می‌تواند بر فرایند دستیابی به این مکتب پرتوافشانی کند.
۲- تفسیر آن مجموعه قوانین و مفاهیم به گونه‌ای که نظریه یکپارچه‌ای ارائه نماید تا درون‌مایه مکتب اقتصاد اسلامی را نشان دهد. این کتاب وظیفه دوم را بر دوش می‌کشد و البته برای انجام وظیفه اول نیز احکام و قوانینی را که راه توفیق را بر ادای وظیفه دوم می‌گشایند، گرد می‌آورد؛ اما بر آن نیستم که در این احکام، بنا را بر نظر فقهی شخصی خود بگذارم. ازاین‌رو، احکامی که در این کتاب آمده، همگی از مواردی نیستند که منطبق بر دیدگاه فقهی من باشند؛ بلکه در آن میان، احکامی نیز هستند که با بنای فقهی من سازگار نیستند، اما در مباحث این کتاب نقشی بسزا دارند و در پیوست‌های این اثر، عنایتی خاص به آنها خواهیم داشت.»
وی در ادامه می‌نویسد: «ازاین‌رو، لازم است این نکته را توضیح دهم تا گمان نشود که بیان هر حکمی در این کتاب وت اکید بر آن، دلیل این است که من از نظر فقهی نیز بر همین باور هستم. نیز باید منابع این کتاب را در بیان احکام زمین‌ها، معدن‌ها، آب‌ها، معاملات و مانند آن بیان کنم. بدین منظور، می‌توان سه منبع را به‌عنوان ارکان احکام و مقررات عرضه شده در این کتاب، برشمرد:
۱- دیدگاه‌های فقهی دانشوران وارسته.
این اثر از این منبع، اکثریت قریب به اتفاق احکام را به دست آورده و در فرایند کشف مکتب، از آنها بهره برده است. تقریباً هر یک از این احکام، دیدگاه یک یا چند تن از فقیهان است.
۲- دیدگاه‌های فقهی نویسنده این کتاب که خود به درستی آنها ایمان دارد.
۳- دیدگاه‌های فقهی که از لحاظ علمی و در کاوش علمی می توان به آنها باور داشت، هرچند خود ما بر آن عقیده نباشیم؛ خواه به علل شخصی که ما را از پذیرش نتایج آن دیدگاه‌ها باز می‌دارد و خواه به سبب احتمال وجود دلیل‌های غیر لفظی.»
شهید صدر در پایان می‌نویسد: «چنانکه خواهید دید، این کتاب بر شیوه خود در بررسی مطالب، تنها به شرح احکامی می‌پردازد که به فرایند کشف مکتب اقتصادی و ساخت روبنایی آن ارتباط دارد. ازاین‌رو، شماری از احکام مالکیت و انتقال و رشد آن در این کتاب شرح داده نمی‌شود؛ زیرا در فرایند کشف مکتب بدان نیازی نیست. به همین سبب، وظیفه داریم به خواست خداوند، در فرصتی دیگر به بررسی و توضیح آن‌گونه مطالب بپردازیم.
نیز در مباحث این کتاب، به برخی دیدگاه‌های فقهی خواهیم پرداخت که به شیوه بحث علمی در همین اثر به شرح آنها مشغول نخواهیم گشت تا آسانی مباحث اثر و یک‌دستی سبک‌وسیاق آن تضمین گردد. به همین سبب، ترجیح دادیم بررسی علمی آن دیدگاه‌ها از جنبه فقهی را در پیوست‌هایی که به کتاب افزوده‌ایم، بیاوریم. در آن جا، سبک و شیوه خاص بیان فقهی را خواهیم آورد که تنها کارشناسان مباحث فقهی به طور کامل آن را در می‌یابند.»
محورهای مباحث و فصول کتاب
مباحث جلد دوم کتاب اقتصاد ما حول پنج محور و هفده پیوست، فصل‌بندی شده است: ۱. فرایند دستیابی به مکتب اقتصادی؛ ۲. نظریه توزیع پیش از تولید؛ ۳. نظریه توزیع پس از تولید؛ ۴. نظریه تولید؛ ۵. مسئولیت دولت در اقتصاد اسلامی.
در زیر عناوین تفصیلی هریک از این فصول و پیوست‌ها را بیان خواهیم نمود.
فصل اول: فرایند دستیابی به مکتب اقتصادی
این فصل با یک مدخل آغاز می‌شود و سپس مباحث ذیل در آن مطرح می‌گردد
مکتب اقتصادی و اسلام
مفهوم مکتب اقتصادی
قلمرو علم اقتصاد و مکتب اقتصادی
تمایزگذاری میان علم اقتصاد و مکتب اقتصادی
ارتباط میان مکتب و قانون
چکیده
فرایند کشف و فرایند ایجاد
نظام مالی به‌مثابه قانون مدنی
چکیده‌سازی و نتیجه‌گیری
کنار هم نهادن احکام
نقش بینش‌ها در فرایند کشف
قلمرو فاقد حکم در تشریع اقتصادی
فرایند اجتهاد و توجهات شخصی مجتهد
توجهات شخصی در اجتهاد و عوامل آن
الف) توجیه واقعیت
ب) در آمیختن بیان شرعی با چارچوبی خاص
ج) جدا کردن دلیل شرعی از اوضاع و احوال آن
د) موضع کیری بیشین در برابر بیان شرعی
ضرورت دخالت نظر شخصی مجتهد در برخی موارد
فریب واقعیت اجرا شده
فصل دوم: نظریه توزیع پیش از تولید
در این فصل مباحث زیر مورد بحث‌وبررسی قرار گرفته است:
نظریه توزیع پیش از تولید
توزیع ثروت در دو گستره
منبع اصلی تولید
اختلاف مواضع مکتب‌ها در توزیع طبیعت
منابع طبیعی تولید
۱ زمین
انواع زمین‌های اسلامی
۱- زمینی که با فتح، اسلامی شده است
الف) زمین آباد به دست بشر در هنگام فتح
ادله مالکیت عمومی و ظاهر آنها
نقد ادله مالکیت خصوصی
ب) زمین بایر در حال فتح
دلیل مالکیت دولت بر زمین مرده
نتیجه اختلاف دو شکل مالکیت
نقش احیا در زمین‌های مرده
ج) زمین آباد به‌صورت طبیعی در زمان فتح
۲- زمین پذیرنده اسلام با دعوت اسلامی
۳- زمین صلح
۴- دیگر زمین‌های دولتی
حدومرز تسلط خصوصی بر زمین
دیدگاه کلی اسلام درباره زمین
سخنی با مخالفان مالکیت زمین
عامل سیاسی در مالکیت زمین
دیدگاه اسلام در پرتو نگرشی نو
۲ مواد اولیه در زمین
معادن ظاهری
معادن باطنی
معادن باطنی نزدیک به سطح زمین
معادن باطنی پنهان
آیا معادن تابع زمین هستند؟
اقطاع در اسلام.
اقطاع در زمین خراجی
قُرُق‌گاه در اسلام
۳ آب‌های طبیعی
۴ دیگر ثروت‌های طبیعی
نظریه
پیشگفتار
۱- جنبه سلبی نظریه
رو بنای این جنبه
نتیجه‌گیری
۲- جنبه ایجابی نظریه
رو بنای این جنبه
نتیجه‌گیری
۳- ارزیابی کار در این نظریه
روبنا
نتیجه‌گیری
کار اقتصادی، زیربنای حقوق در این نظریه
حیازت، دارای ویژگی دوگانه
تفاوت‌گذاری نظریه میان کارهای اقتصادی
چگونه حقوق اختصاصی بر پایه کار استوار می‌شود؟
اساس مالکیت در ثروت‌های منقول
نقش کارهای تولیدگر در نظریه
نقش حیازت در ثروت‌های منقول
گسترش دامنه اصل نظری حیازت
چکیده دستاوردهای نظریه
ملاحظات
۱- بررسی تطبیقی نظریه اسلامی
۲- پدیده اجاره بهای زمین و تفسیر نظری آن
۳- تفسیر اخلاقی مالکیت در اسلام
۴- تعیین محدوده زمانی حقوق اختصاصی
فصل سوم: نظریه توزیع پس از تولید
مباحث این فصل عبارت است از:
۱- مبنای نظری توزیع عناصر تولید
روبنا
نمایی از نظریه
۱- نمونه نظریه در اقتصاد سرمایه‌داری
۲- نظریه اسلامی و مقایسه آن با سرمایه‌داری
۳- نتیجه‌گیری نظریه از روبنا
۲- وجوه تفاوت میان نظریه اسلامی و مارکسیسم
روبنا
نمایی از نظریه
چکیده تفاوت‌های نظریه اسلامی و مارکسیستی
۱- پدیده پایداری مالکیت در نظریه
۲- جداسازی مالکیت از ارزش مبادله‌ای در نظریه
نتیجه‌گیری نظریه از روبنا
۳- قانون عمومی پاداش‌دهی به منابع مادی تولید
روبنا
نظریه
۱- شکل‌دهی روبنا
۲- درآمد بر اساس کار انجام شده، استوار است
۳- جنبه ایجابی قاعده
۴- جنبه سلبی قاعده
۵ – ارتباط حرمت ربا با جنبه سلبی قاعده
۶ – چرا ابزارهای تولید در سود، شریک نمی‌شوند؟
۴- ملاحظات
۱- نقش خطرپذیری در اقتصاد اسلامی
۲- توجیهات سرمایه‌داری برای بهره؛ ونقد آن
۳- محدودسازی تسلط مالک بر بهره‌وری
فصل چهارم: نظریه تولید
این فصل شامل مباحث زیر است:
ارتباط مکتب با تولید
رشد تولید
ابزارهای اسلام در رشد تولید
۱- ابزارهای اسلام از جنبه فکری
۲- ابزارهای اسلام از جنبه تشریعی
۳- سیاست اقتصادی رشد تولید
چرا تولید می‌کنیم؟
۱- بینش اسلام درباره ثروت
۲- ارتباط رشد تولید با توزیع
۳- دریافت اسلام از مشکل اقتصادی
ارتباط میان تولید و توزیع
جهت‌دهی تولید در مسیر تضمین عدالت توزیع
ارتباط میان تولید و دادوستد
بینش اسلام در باره دادوستد
بیان‌های مکتبی مربوط به این بینش
رویکرد تشریعی بازتاب‌دهنده این بینش
برای که تولید می‌کنیم؟
موضع سرمایه‌داری
نقد موضع سرمایه‌داری
موضع اسلام
فصل پنجم: مسئولیت دولت در اقتصاد اسلامی
این فصل شامل مباحث زیر است:
۱- تأمین اجتماعی
اصل اول تأمین اجتماعی
اصل دوم تأمین اجتماعی
۲- توازن اجتماعی
فراهم ساختن امکانات لازم برای اجرای این اصل
۱- تعیین مالیات‌های ثابت
۲- ایجاد بخش‌های عمومی
۳- ماهیت تشریع اسلامی
۳- اصل دخالت دولت
چرا منطقه خالی از حکم قرار داده شده است؟
وجود منطقه خالی از حکم، نقص به شمار نمی‌رود
دلیل تشریعی
چند نمونه
پیوست‌ها
- گفتاری در موارد استثنایی
مالکیت مسلمانان بر زمین‌های فتح شده
حکم زمین آباد پس از تشریع حکم انفال
آیا حکم خمس شامل زمین فتح شده نیز می‌شود؟
۲. گفتاری درباره شمول حکم زمین خراجی بر زمین‌های مرده فتح شده
- اثر شرعی سنگ‌چین
- گفتاری در این که اثر احیای زمین، مالکیت است یا ایجاد حق
- گفتاری در جواز فروش زمین آباد شده، بر اساس: دیدگاه شیخ طوسی
- مالک شدن زمین با حیازت
- میان انواع زمین‌هایی که صاحبانشان مسلمان شده‌اند، تفاوتی نیست.
- حکم منابع آب جوشیده از زمین تحت تملک
- گفتاری در مالکیت فرد بر آبی که از زمین بیرون می‌کشد
- گفتاری در وجوب امانت دادن قنات، هنکام بی نیازی از آن
- ملحق ساختن معدن به زمین
- پرنده، با صید در تملک قرار می‌گیرد، حتی اگر حیازت نشده باشد
- تفاوت میان تملّک با صید وتملک با حیازت
- گفتاری در مالکیت فرد بر چیزی که در حیازت فرد رایگان کار یا وکیل یا اجیر قرار می‌گیرد
- گفتاری در این که شیء حیازت شده از آنِ کسی است که حیازت برای وی انجام شده، نه خود حیازت‌گر
- جعاله در کتاب اقتصاد ما
- سخنی درباره روایتی خاص.