اشاره
حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید نورالدین شریعتمدار جزایری، اگرچه در زمره اساتید قدیمی حوزه علمیه قم است؛ اما این امر، هیچ‌گاه به‌عنوان دلیلی بر سنّتی بودنِ وی و دوری از مسائل روز فقه به شمار نمی‌آید. زاده ۱۳۲۷ شوشتر، با عزیمت به قم و نجف، در محضر اساتید بزرگی همچون امام خمینی و آیات خویی، کاظم تبریزی و وحید خراسانی تلمذ کرد. او قریب به سه دهه است که کرسی درس خارج فقه و اصول را در حوزه علمیه قم عهده دار است؛ اگرچه در کنار تدریس، از پژوهش نیز غافل نشده و کتاب‌ها و مقالات زیادی در حوزه‌های گوناگون فقه معاصر به نگارش درآورده است. سال‌ها تدریس و پژوهش در فقه در کنار علاقه وی به موضوعات معاصر، موجب شد تا با وی پیرامون مبانی و پیش‌فرض‌های فقه انرژی گفتگو کنیم. او به قواعد و پیش‌فرض‌های زیادی در فقه انرژی اشاره کرد و البته خاطرنشان کرد که در هیچ صورتی نمی‌توان سهم آیندگان از منابع انرژی را نادیده گرفت. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه معاصر، با این استاد و نویسنده حوزه علمیه قم، از نگاه شما می‌گذرد:
فهرست مطالب
- 1 فقه معاصر: فقه انرژی چیست و بایسته‌های آن چه اموری است؟
- 2 فقه معاصر: مبانی و پیش‌فرض‌های فقه انرژی، چه اموری است؟
- 3 فقه معاصر: آیا با رویکرد حداقلی به فقه، اساساً می‌توان باب فقهی یا سرفصلی به نام «فقه انرژی» را پدید آورد؟
- 4 فقه معاصر: نوع رویکرد فقها به نسل‌های آینده و محیط‌زیست، تا چه حد در استنباط گزاره‌های فقه انرژی تأثیرگذار است؟
فقه معاصر: فقه انرژی چیست و بایسته‌های آن چه اموری است؟
شریعتمدارجزایری: معنای فقه انرژی، وابسته به معنای خود انرژی است. انرژی به زبان ساده به معنای توان انجام کاری است چه در انسان و چه در غیرانسان. وقتی انسانی توانایی انجام دادن کاری را دارد به او می‌گوید توانایی انجام آن کار را دارد؛ اما در غیرانسان، به هرچیزی که در آن توانایی کاری باشد، انرژی گویند؛ مانند انرژی برق که توانایی حرکت دادنِ دستگاه‌ها و توانایی روشن کردن محیط و همچنین گرم کردن آب و فضا را دارد. انرژی هم انواعی دارد که از جهات گوناگون دسته‌بندی و تقسیم شده است؛ از جمله انرژی پتانسیل الکتریک که انرژی ذخیره شده در بارهای الکتریکی است، و همچنین انرژی جنبشی مانند باد و آب و انرژی درن ذرات هستة اتم و انواع دیگر انرژی‌ها که در جای خود بیان و دسته‌بندی شده‌اند.
بایسته‌های فقه انرژی عبارت‌اند از یکی، مفهوم‌شناسی فقه انرژی؛ دیگری، بیان انواع انرژی؛ و سوم، متبلور ساختن توانایی فقه در بیان احکام انرژی، اعم از تولید، توزیع و مصرف انرژی و کیفیت استفاده از آن؛ و چهارم، بیان مبانی و پیش‌فرض‌های فقه انرژی.
فقه معاصر: مبانی و پیش‌فرض‌های فقه انرژی، چه اموری است؟
شریعتمدارجزایری: برای فقه انرژی می‌توان مبانی زیادی را بر شمرد که از آن جمله به چند قاعده اشاره می‌کنم. یکی قاعده ضمان است که اگر مصرف انرژی زیاد شود طبق این قاعده، ضمان آور است. قاعده دیگر که به‌عنوان مبانی فقه انرژی می‌توان ذکر کرد قاعده ید است؛ طبق این قاعده، انسان نسبت به چیزی که در دستش هست ضامن است. طبق این قاعده، چون الآن انرژی در اختیار ماست و آیندگان نیز در آن سهمی دارند و مالک‌اند، لذا ما حق تصرف بیشتر در آن را نداریم و اگر تصرف بیشتری کردیم خیانت در حق آنهاست و ضمان دارد. یکی دیگر از قواعد فقهی که به‌عنوان مبنای فقه انرژی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد، قاعده احترام مال مسلمان است. قاعده دیگری که می‌تواند مبنای فقه انرژی باشد قاعده فقهی اتلاف است که می‌گوید «من اتلف مال المؤمن فهو ضامن». طبق این قاعده، اگر کسی انرژی را بیشتر از حد نیازش مصرف کند، اتلاف کرده و مشمول این قاعده می‌شود و این قاعده جلوی اتلاف را می‌گیرد. قاعده دیگری که به‌عنوان یکی از مبانی فقه انرژی قابلیت طرح دارد، قاعده نفی سبیل است. طبق این قاعده، خداوند متعال تمام راه‌های سلطه و برتری غیرمسلمانان بر مسلمانان را بسته است؛ بنابراین نباید اجازه داد غیرمسلمانان بر منابع انرژی مسلمانان سلطه و چیرگی پیدا کنند؛ لذا هر قرارداد و معامله‌ای که منجر به این نوع برتری و چیرگی شود، باطل است.
اما پیش‌فرض‌های فقه انرژی که به نظر می‌رسد در فقه انرژی مفروض گرفته می‌شوند، یکی استفاده کردن از انرژی در جهت صلح و سلامتی میان مسلمانان و حتی غیرمسلمانان است. دیگری، استفاده نکردن از آن در جهت نسل کشی و قتل و غارت دارایی‌هایی مسلمانان است. سوم اینکه انرژی که فردی خاص تولید می‌کند ملک فردی است و اختصاص به تولید کننده آن دارد؛ یعنی اگر شخص خاصی انرژی‌ای را تولید کند، مالکیت آن انرژی، از آنِ خود اوست و کسی یا دولت حق سلب مالکیت از او را ندارد؛ و در مقابل آن، انرژی ملّی است که مالکیتش متعلق به ملت و همه مردم است. پیشفرض چهارم، استفاده بهینه از انرژی است کتا سهم آیندگان پاسداری شده و مورد اتلاف واقع نشود و حق و سهم آیندگان از انرژی‌ها محفوظ بماند. پیشفرض پنجم فقه انرژی این است که فقه این توانایی را دارد که احکام و مسائل مربوط به انرژی را بیان کند.
فقه معاصر: آیا با رویکرد حداقلی به فقه، اساساً می‌توان باب فقهی یا سرفصلی به نام «فقه انرژی» را پدید آورد؟
شریعتمدارجزایری: در خصوص اینکه فقه تا کجا توانایی بیان احکام و مسائل انرژی را دارد، دو نظریه وجود دارد: یکی نظریه حداکثری، و دیگری نظریه حداقلی. نظریه حداکثری قائل به این است که فقه توانایی بیان تمام احکام مربوط به انرژی و هر حوزه دیگری را دارد و ما این نظریه را تأیید کرده و گفته‌ایم که باتوجه‌به آیات و روایاتی که بیانگر جهانی بودنِ دین اسلام هستند و اینکه این دین تا آخر حیات انسانی ادامه داشته و پوشش آن شامل تمام نیازهای بشری است و نور و روشنگری برای نجات و سعادت ابدی انسان است، نظریه دین حداکثری درست است و دین گستردگی و شمولیت در تمام حوزه‌های مرتبط با زندگی انسانی از جمله مسائل انرژی را دارد. حتی در بیان مسائل مستحدثه و جدیدی که بر انسان وارد می‌شود، دین توانایی بیان و تبیین را دارد. از جمله این مسئله مستحدثه، بیان احکام انرژی است که ادله و قواعدی که در فقه و اصول فقه است می‌تواند بیانگر تمام احکامی باشد که در ارتباط با انرژی است.
اما بر فرض اینکه نظریه دوم یعنی نظریه حداقلی فقه را بپذیریم، باز هم می‌شود با استفاده از قواعد عقلی که مورد تأیید شرع است، فصلی به‌عنوان فقه انرژی را در فقه باز کرد.
فقه معاصر: نوع رویکرد فقها به نسل‌های آینده و محیط‌زیست، تا چه حد در استنباط گزاره‌های فقه انرژی تأثیرگذار است؟
شریعتمدارجزایری: از نظر فقهی، تا زمانی که انرژی‌های جایگزین ثابت نشده است معلوم است که استفاده بهینه انرژی به‌گونه‌ای که حق آیندگان رعایت شود به‌عنوان یک قاعده باید صورت گیرد. اما اگر ثابت نشد ولو اینکه احتمالش وجود داشته باشد، باید نسبت به نسل‌های آینده و سهم آنها از انرژی مراعات گردد و حق آنها محفوظ بماند؛ بنابراین رویکردی که ما تأیید کرده‌ایم این است که انرژی برای نسل‌های آینده باید حفظ شود هرچند این احتمالش وجود دارد که در آینده، بر اثر پیشرفت علم و تکنیک، انرژی‌های دیگری جایگزین شود و این انرژی‌ها از چرخه بهره‌وری خارج گردد؛ اما تا زمانی که این احتمال در حد احتمال است ما باید در مصرف انرژی، سهم آیندگان را در نظر بگیریم و مال آنها را اتلاف نکنیم.