فهرست مطالب
اشاره
آیتﷲ دکتر سید مصطفی محقق داماد، اگرچه بیشتر به دانش حقوق شهره است؛ اما مدت‌هاست که به موضوعات فقه پزشکی نیز علاقه نشان داده است. مدیرمسئول فصلنامه «فقه پزشکی»، در این کتاب تلاش دارد تا کلیات فقه پزشکی، مسائل نوین آن و برخی الزامات اخلاقی پزشکی را بیان کند. این کتاب اگرچه به تمام مسائل فقه پزشکی نمی‌پردازد اما باتوجه‌به زمان انتشار خود، گامی مهم و آغازین برای پرداخت به مباحث فقه پزشکی به شمار می‌آید. گزارشی کوتاه از محتوای این کتاب، در پی می‌آید.
فقه پزشکی، سید مصطفی محقق داماد، انتشارات حقوقی، ۱۳۹۱ ش، ۳۰۲ صفحه.
کتاب فقه پزشکی دکتر سید مصطفی محقق داماد کتاب فقه پزشکی اثر دکتر سید مصطفی محقق داماد از مهم‌ترین منابع در بررسی مسائل پزشکی از منظر فقهی است.
این کتاب در سه بخش تنظیم شده و در هر بخش به موضوعات مهم و نوظهور پزشکی پرداخته است. در ادامه، هر بخش و فصل‌ها به‌تفصیل شرح داده می‌شود:
بخش اول: کلیات فقه پزشکی
این بخش به ارائه مفاهیم بنیادی و چارچوب نظری فقه پزشکی اختصاص دارد. نویسنده در این بخش تلاش کرده است تا مبانی نظری لازم برای ورود به مباحث پیچیده‌تر را فراهم کند.
- تعریف و ماهیت فقه پزشکی: نویسنده به تعریف فقه پزشکی به‌عنوان شاخه‌ای از فقه اسلامی پرداخته که به بررسی مسائل پزشکی از منظر شرعی و حقوقی می‌پردازد. این شاخه، مسائل مربوط به زندگی، مرگ، حقوق بیمار و وظایف پزشک را شامل می‌شود. جایگاه ویژه پزشکی در زندگی انسان و ضرورت تطبیق آن با اصول شریعت اسلامی از نکات کلیدی این فصل است.
- ۲. پیشینه تاریخی فقه پزشکی: نویسنده به بررسی تطور تاریخی فقه پزشکی از دوران صدر اسلام تا زمان معاصر می‌پردازد. مثال‌هایی از فتاوای فقهای اسلامی درباره پزشکی و جراحی در دوران‌های مختلف ارائه شده است. این فصل نشان می‌دهد که مسائل پزشکی همواره بخشی از دغدغه‌های فقه اسلامی بوده است، اگرچه با پیشرفت علم، مسائل پیچیده‌تر شده‌اند.
- ۳. رابطه علم پزشکی و فقه: نویسنده به تعامل میان علم پزشکی و فقه می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه علم پزشکی می‌تواند به‌عنوان مکمل درک مسائل فقهی عمل کند. تأکید بر محدودیت‌های فقه در مواجهه با مسائل جدید پزشکی و لزوم همکاری بین‌المللی میان فقیهان و پزشکان، از نکات قابل توجه مطرح شده در این فصل است.
بخش دوم: مسائل فقهی و اخلاقی در پزشکی
این بخش یکی از اساسی‌ترین قسمت‌های کتاب است که به تحلیل موضوعات شرعی و اخلاقی مرتبط با حرفه پزشکی و حقوق بیماران اختصاص دارد.
- احکام درمان و معالجه: نویسنده به بررسی مشروعیت اقدامات درمانی و معالجه بیماری‌ها پرداخته و به مسئله نیت پزشک در مشروعیت اعمال او اشاره کرده است. در این فصل، بر این نکته تأکید شده که پزشکان باید همواره نیت خیرخواهانه و درمانی داشته باشند تا اقدامات آن‌ها از منظر فقهی مشروع باشد.
- اهدای اعضا و پیوند: این فصل یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین قسمت‌های کتاب است. نویسنده شرایط و ضوابط فقهی اهدای اعضا، به‌ویژه در مواردی مانند مرگ مغزی، را بررسی می‌کند. در این فصل، استدلال‌های فقهی درباره مشروعیت اهدای اعضا به کمک نیازمندان ارائه شده و نظرات مختلف فقها با یکدیگر مقایسه شده است.
- مسائل اخلاقی پزشکی: حقوق بیماران در انتخاب یا رد درمان و وظایف اخلاقی پزشکان، در این فصل مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده در این فصل، بر احترام به کرامت انسانی و حفظ اسرار بیمار تأکید می‌کند.
- مرگ و پایان حیات: نویسنده مرگ را از منظر فقهی تعریف کرده و به بررسی مرگ مغزی و مرگ قلبی پرداخته است. بحث درباره زمان مشروعیت قطع دستگاه‌های پزشکی و احکام شرعی آن، در این فصل، بسیار دقیق و مستدل صورت گرفته است.
بخش سوم: مسائل نوین پزشکی در فقه
این بخش به بررسی چالش‌ها و مسائل جدیدی می‌پردازد که به‌واسطة پیشرفت علم پزشکی به وجود آمده‌اند. سرفصل‌های این بخش، به‌قرار زیر هستند:
- تولیدمثل و باروری: موضوعاتی مانند لقاح مصنوعی، اجاره رحم، و فرزندخواندگی از منظر فقه اسلامی، در این فصل بررسی شده‌اند. نویسنده شرایط شرعی و اخلاقی این موضوعات را مورد بحث قرار داده و به آثار اجتماعی و حقوقی آن‌ها پرداخته است.
- تکنولوژی‌های جدید در پزشکی: نویسنده در این فصل، استفاده از فناوری‌های نوین در تشخیص و درمان، مانند ژن‌درمانی و پزشکی دیجیتال را بررسی می‌کند. در این فصل، بر ضرورت بازنگری در فقه به‌منظور پاسخ به نیازهای جدید جامعه تأکید شده است.
- بیماری‌های خاص و درمان‌های جدید: در این فصل، بیماری‌های واگیردار نظیر ایدز، کرونا و واکسن‌های مرتبط با آن‌ها از منظر فقهی تحلیل شده‌اند. نویسنده استدلال می‌کند که واکسیناسیون، باتوجه‌به منفعت عمومی، از نظر فقهی مشروع است.
- ۴. تأثیر تغییرات زیستی بر احکام فقهی: تغییرات زیستی و ژنتیکی و تأثیر آن بر احکام مربوط به ارث، وصیت و نسب، از موارد مطرح در این فصل است. در این فصل، دیدگاه‌های جدید فقها درباره این مسائل را مطرح کرده و اهمیت هماهنگی بین علم و شریعت را برجسته کرده است.
نقاط قوت کتاب
نقاط قوت کتاب را می‌توان امور زیر دانست:
- تحلیل جامع: پرداختن به مسائل پیچیده پزشکی و ارائه تحلیل‌های دقیق فقهی.
- استناد به منابع معتبر: بهره‌گیری از متون اصلی فقهی و آرای فقهای برجسته.
- رویکرد تطبیقی: مقایسه دیدگاه‌های فقهای شیعه و اهل‌سنت.
- پرداختن به مسائل نوظهور: پوشش چالش‌های جدید پزشکی و فناوری.
نقاط ضعف کتاب
نقاط ضعف این کتاب، امور زیر است:
- زبان فنی: استفاده از اصطلاحات پیچیده که برای مخاطب عام دشوار است.
- کمبود مصادیق عملی: ارائه مثال‌های محدود برای موضوعات بحث‌شده.
- تمرکز بیشتر بر فقه شیعه: باوجود بررسی دیدگاه‌های اهل‌سنت، تمرکز عمده این کتاب، بر فقه شیعه است.
نتیجه
کتاب فقه پزشکی با رویکردی دقیق و علمی، به تحلیل مسائل پیچیده پزشکی از منظر فقه اسلامی پرداخته و توانسته است ارتباط میان علم پزشکی و فقه را به‌خوبی تبیین کند. این کتاب، علی‌رغم نقاط ضعفی که دارد، یکی از مهم‌ترین منابع برای پزشکان، فقها و پژوهشگران در حوزه فقه و اخلاق پزشکی به شمار می‌رود و راه‌حلی مناسب برای مسائل نوظهور ارائه می‌دهد.