اشاره: یکی از مهم‌ترین کتاب‌های فقه سلامت به زبان عربی، کتابی است که توسط حسین احمد الخشن نگاشته شده و توسط موسی دانش با عنوان «سلامتی و بهداشت از دیدگاه فقه، نگاهی به مسئله دخانیات» ترجمه شده است. چاپ اول این کتاب، در سال ۱۳۹۲ توسط مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی منتشر شد. در زیر گزارشی کوتاه از محتوای این کتاب می‌آید.
کتاب «سلامتی و بهداشت از دیدگاه فقه، نگاهی به مسئله دخانیات» که چاپ اول آن در ۱۳۹۲ توسط مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی به چاپ رسید، دارای ۳۱۳ صفحه است و از ۱۳۳ منبع مرتبط بهره برده است.
کتاب حاضر در سه فصل سامان یافته است؛ در این کتاب، پیش از کاوش فقهی پیرامون حرمت دخانیات، با تکیه به دیدگاه‌های کارشناسان به کاوش گسترده درباره زیان‌های بهداشتی و اقتصادی آن پرداخته شده و پیش از آن هم نگاهی به تاریخ دخانیات و ابزارها و شیوه‌های مصرف آن شده است.
نویسنده در فصل اول ابتدا تعریفی از توتون و نام‌های توتون و گونه‌های آن و تیره گیاهی و ساختار شیمیایی توتون را ارائه داده و سپس تاریخ پیدایش توتون و آمدن آن به کشورهای اسلامی را بیان نموده است.
از چند منبع به دست می‌آید که واژه تنباک مرادف تِبغ (تتن) است، لیکن منابع دیگری تأکید می‌کنند که تنباک نوعی ویژه از گیاهان توتون است که طعم ویژه‌ای دارد و غالباً برگ آن را قلیان می‌کشند.
دانشمندان شصت گونه توتون را شناسایی کردند که با یکدیگر تفاوتی آشکار دارند، راشدی در تحفه‌الاخوان می‌گوید: برخی توتون را طبق می‌نامند که از نام عربی «طبّاق» گرفته شده است؛ توتون گیاهی از تیره بادنجانی، سمّی، تلخ‌مزه، تخدیرکننده و تحریک کننده است.
مهم‌ترین عناصر دود توتون: قطران، نیکوتین، و گاز منواکسیدکربن. تاریخ پیدایش توتون که منبع گیاه توتون یا درخت آن قاره آمریکاست و پیدایش توتون در کشورهای اسلامی در حدود سال هزارم هجری یعنی در پایان سده شانزدهم میلادی بوده و این تاریخی است که این ماده در کشورهای اروپایی انتشار یافت.
علامه محمدباقر مجلسی گام در جای گام پدرش علامه محمدتقی مجلسی نهاده است؛ زیرا وی نیز از کسانی بوده که در حلال بودن توتون مبالغه کرده، تا آنجا «در روزه مستحبی از آن بهره می‌گرفته و مصرف آن را بر اثر پرهیز از سخن مردم در روزه واجب ترک می‌کرده است»؛ ولی شیخ حرّ عاملی ـ برخلاف دو مجلسی ـ از تحریم‌کنندگان مصرف توتون بود.
میرزا محمدتقی نوری از شاگردان حاج کلباسی و سید علی صاحب ریاض، بر این باور بود که مصرف دخانیات موجب باطل شدن روزه نمی‌شود و در ماه رمضان بالای منبر قلیان می‌کشید و از توده مردم نمی‌هراسید، همان‌گونه که وضعیت مجلسی اول چنین بود؛ همچنین شیخ جعفر کاشف‌الغطاء نجفی و صاحب‌المدارک و گروهی دیگر از علما به مفطر نبودن دود فتوا داده‌اند.
فهرست مطالب
دخانیات و رسوم سوگواری:
از رسومی که در برخی از کشورهای اسلامی رواج یافته، دادن سیگار در مناسبت‌های همگانی دینی و اجتماعی است، نظیر مجالس سوگواری این رسم به‌رغم اینکه زشت است و هیچ‌گونه همخوانی با قداست مکانی همانند مسجد ندارد و بسیاری از شرکت‌کنندگان را آزار می‌دهد، لیک همچنان استوار و پابرجاست و از مکمل‌های مجلس به شمار می‌رود و چه‌بسا ترک آن موجب انتقاد می‌شود.
نویسنده در فصل دوم به مباحثی همانند توتون و وضع قوانین زیان‌های مالی توتون و زیان‌های بهداشتی توتون می‌پردازد.
توتون و وضع قوانین:
گروهی از دولت به مصرف دخانیات را نپذیرفته و برای آن مجازات تعیین کرده‌اند، گروهی آن را مورد تشویق و تأیید قرار داده و گروهی درباره آن سکوت اختیار کرده‌اند.
در ژاپن در سال ۱۶۱۶م قانون صادر شد که به زندانی شدن و مصادره دارایی‌های اهل دود و بازرگانان توتون حکم می‌کرد. در ایران شاه عباس صفوی مجازات‌های سختی در حق مصرف کنندگان مقرر کرد، تا آنجا که سوداگرن توتون را سوزانید.
بسیاری از کشورها آگهی‌های تبلیغاتی و گونه‌های آن را محدود کردها به‌کلی ممنوع و قوانین سخت‌گیرانه‌ای وضع کردند که فروش آن را برای افراد کمتر از سن قانونی ممنوع اعلام می‌کند و همچنین هر روز قوانین و مقرراتی وضع می‌شود که مصرف دخانیات را در اماکن خاص نظیر فرودگاه‌ها، داخل هواپیماها، نهادهای رسمی دولتی، مدارس و دانشگاه‌ها، و بوستان‌های همگانی ممنوع می‌سازد.
اما در کشورهای اسلامی در این زمینه از بسیاری از کشورهای غربی پس افتاده‌اند و چنانچه پاره‌ای قوانین کم‌اثر در این باره صادر می‌کنند، این قوانین هرگز اجرایی نمی‌شود، نروژ نخستین کشوری بود که قانونی را وضع کرد که سیگار کشیدن کودکان و فروش توتون را برای افراد زیر شانزده سال ممنوع می‌کرد و این قانون در سال ۱۸۹۹ م به تصویب رسید.
ژاپن در سال ۱۹۰۰م قانونی را صادر کرد که همانند قانون نروژ بود و اسکاتلند در سال ۱۹۰۸ م و بریتانیا در سال ۱۹۳۳م از آن پیروی کردند و سال ۱۹۹۵ م سال جهانی مبارزه با دخانیات اعلام گردید، سی و یکم ماه می را سازمان بهداشت جهانی روز جهانی بدون دخانیات در نظر گرفته است.
توتون و زیان‌های اقتصادی آن از نگاه اقتصاددانان:
آخرین آمارها در مصر نشان می‌دهد که این کشور شش میلیون سیگاری دارد که یک میلیون از آنان کودک هستند و این آمار را وزیر بهداشت مصر در ۲۳ ژوئیه سال ۱۹۹۹م اعلام کرد، مورد توجه قرار دادن سودهای کلانی که شرکت‌های توتون و رواج دهندگان آن به دست می‌آورند ایالات متحده آمریکا که بسیاری از شرکت‌های توتون را در انحصاردارد، ارزش صادرات سالانه‌اش از سیگار به پنج میلیارد دلار می‌رسد.
افزون بر آن، ۴/۱ میلیارد دلار ارزش توتون خام است که به طور خام به اتحادیه اروپا و ژاپن صادر می‌شود. سالانه شش هزار میلیارد نخ سیگار در جهان مصرف می‌شود؛ اتحادیه اروپا پس از جنوب شرق آسیا در زمینه واردات سیگارهای آمریکایی در رتبه دوم قرار دارد.
شرکت‌های توتون به‌منظور جذب بیشتر مردم و به دام انداختن آنان بر آگهی‌های تبلیغاتی تأکید می‌کنند و بیشتر افرادی که در دام آنها می‌افتند، نوجوانان هستند و این شرکت‌ها با این هدف باتوجه‌به افزایش مالیات دولتی بر این آگهی‌ها، صدها میلیون دلار می‌پردازند.
توتون و زیان‌های بهداشتی: مصرف توتون بر دستگاه تنفس اثر منفی می‌گذارد همانند: زکام و سرفه‌های شدید، آسیب دیدن تارهای صوتی، سرطان حنجره، سرطان نای‌های هوایی و ریه و..
همچنین مصرف توتون بر دستگاه گوارش اثر منفی می‌گذارد؛ زیرا سیگار کشیدن بزاق دهان را فاسد می‌کند، دل‌به‌هم‌خوردگی می‌آورد، حس چشایی را تباه می‌سازد، هضم غذا را دشوار می‌سازد، فرآیند سوخت‌وساز موارد غذایی را افزایش می‌دهد و لاغری و کم‌شدن نیروها را در پی دارد.
مصرف سیگار بر دستگاه عصبی نیز اثر مخرب دارد همانند سردرد، سرگیجه، کم‌شدن حافظه، ناراحتی عصبی و بی‌خوابی شدید، زود به خشم آمدن، کاسته شدن حس بویایی و حس چشایی و… مصرف دخانیات بر دستگاه گردش خون اثر دارد همانند: ۱ ـ افزایش چسبندگی لایه‌های خون که پیدایش لخته‌های خون را به دنبال دارد ۲ ـ افزایش اسیدهای چرب در خون و ازدیاد گلبول‌های خون را در پی دارد که باعث گرفتگی رگ‌ها می‌شوند. ۳ ـ افزایش ضربان قلب و فعالیت آن و… همچنین بر دستگاه مجاری اداری تأثیر منفی دارد همانند: ورم‌های مثانه و در نتیجه سرطان مثانه می‌شود.
مصرف سیگار غریزه جنسی را در هم در خانم‌ها و هم در آقایان کاهش می‌دهد و موجب نامنظم شدن عادت ماهیانه در خانم‌ها می‌شود و زنان سیگاری زودتر از زنان همسال خود به سن یائسگی می‌رسند و فرصت بارداری زن سیگاری به‌مراتب از فرصت بارداری زن غیرسیگاری کمتر است و احتمال سقط‌جنین در زنان سیگاری بیشتر است.
بر اثر پژوهشی که انجمن سرطان در آمریکا انجام داد، ثابت شد که به‌کارگرفتن فیلترها و توتون سبک در ساختن سیگار با هدف جلوگیری از سرطان‌های ریوی، در واقع به افزایش ابتلا به یکی از انواع این سرطان‌ها به نام «دینوکارسیوم» منجر می‌شود.
سیگار کشیدن نوعی خودکشی است؛ زیرا سازمان بهداشت جهانی تأکید کرده است: سیگار و دیگر تولیدات توتون موجب مرگ یک نفر در ده ثانیه در جهان می‌شود؛ این سازمان می‌افزاید: مصرف دخانیات در طی یک نسل بیشتر از هر بیماری دیگری موجب مرگ‌ومیرخواهد شد.
از جمله چیزهایی که به افزایش اثر سیگارکشیدن و دوچندان شدن بیماری‌ها کمک می‌کند عبارت است از: ۱ ـ سیگارکشیدن در سن نوجوانی ۲ـ افزایش مصرف دخانیات ۳ـ روش مصرف دخانیات. تحقیقات آزمایشگاهی ثابت کرده است که نسبت نیکوتین در آب دهان و ادرار افراد سیگاری، عیناً در شخصی وجود دارد که دود سیگار را به شکل غیر مستقیم استنشاق می‌کند، زیرا وی با فرد سیگاری در یک مکان به سر می‌برد.
همچنین نیکوتین به ضعیف شدن گردش خون می‌انجامد، امری که به طور طبیعی به کاهش شدید اکسیژن منجر می‌شود و اکسیژن ماده حیاتی رشد جنین است، همچنین نیکوتین در سینه جنین و در دستگاه عصبی او نفوذ می‌کند و بر وضعیت سلامتی او اثر می‌گذارد.
پژوهش‌های تخصصی علمی تأکید می‌کنند: یک ساعت درنگ کردن در فضایی که بوی دود توتون می‌دهد، با دود پانزده نخ سیگار برابر است؛ نویسنده در فصل سوم به مباحثی همانند مصرف دخانیات در معیار فقهی، آثار و دیدگاه‌ها و بحث‌های استدلالی می‌پردازد.
آثار و دیدگاه‌ها: شمار آثار شیعه پیرامون مصرف دخانیات به ۳۷ رساله رساله بر سه دسته تقسیم می‌شود: نخست: رساله‌هایی که رویکرد آنها بر اثبات حرمت یا هشدار نسبت به خطرهای بهدشتی مصرف دخانیات است مانند کشاف دخان مبین که نوشته میرزا محمد می‌باشد یا حکم التدخین نوشته شیخ محمدباقر حکمت نیا و….
دوم: رساله‌هایی که رویکرد آنها تبیین حلیت و سخن گفتن از منافع توتون است مانند «الخطاب الفاصل» نوشته سید علی‌محمد کهنوی یا «تحلیل التتن» نوشته شیخ علی دهستانی بحرانی و…. سوم: رساله‌هایی که نویسندگان آنها در مسئله توتون جریان احکام پنج‌گانه تکلیفیه (یعنی واجب و حرام و مستحب و مکروه و مباح) را برگزیده‌اند یا تنها منفعت‌ها و زیان‌های آن را آورده‌اند.
و نویسنده نتوانسته به دیدگاه‌های درباره مسئله پی ببرد مانند رساله شرب التتن نوشته میرزا فیاض برادر محقق سبزواری و…. محققیان اهل‌سنت نیز در موضوع استعمال دخانیات ده‌ها رساله تألیف کرده‌اند همانند: مفتاح الفلاح نوشته حسین اسکندری یا رساله فی التحریم التدخین نوشته ناصر بن علی عرینی حنبلی و… .
دیدگاه علما پیرامون مصرف دخانیات: فقیهان در مسئله دخانیات دیدگاه‌های گوناگونی دارند، برخی آن را حلال می‌دانند و برخی حرام، برخی در این مسئله اظهارنظر نکرده‌اند، برخی حکم آن را بر حسب اختلاف شرایط و اوضاع به احکام پنج‌گانه تکلیفیه تقسیم کرده‌اند، برخی از علما حرمت آن را مشروط به تحقق زیان دانسته‌اند و برخی از آنان دخانیات را از مواد مست‌کننده دانسته‌اند و به تحریم آن فتوا داده‌اند.
تحریم‌کنندگان همانند، مولی خلیل بن غازی قزوینی، شیخ عبدالکریم شیرازی و… قائلان به احتیاط همانند: شیخ محمد بن حسن حر عاملی و سید کاظم حائری.
کسانی که قائل به احکام پنج‌گانه‌اند همانند: میرزا عبدﷲ افندی، فاضل مولی محمدعلی صاحب کتاب فتاح المجامع بمفاتیح الشرایع و… قائلان به حلیت توتون همانند: سید نعمتﷲ جزایری، علامه محمدتقی بن مقصود (مجلسی اول) و… .
در بزرگان اهل‌سنت قائلان به حلیت یا کراهت همانند دکتر وهبه زحیلی، شیخ حسن شطی حنبلی و… قائلان به حرمت همانند: شیخ محمد خواجه حنفی، سید سعد بلخی و…. .
طایفه دروزیه که در سوریه و فلسطین و لبنان پراکنده‌اند، استعمال دخانیات را بر پیروان خویش تحریم کرده‌اند و نقل شده که اباضیه مصرف توتون را تحریم کرده‌اند؛ زیرا آن را از پلیدی می‌دانند.
نویسنده در قسمت بعد وارد مبحث بحث استدلالی می‌شود؛ این مبحث با روش فقهی به مسئله مبحث دخانیات می‌پردازد و با استدلال مفصل بر پایه روش معروف نزد فقیهان مسلمان آن را بر می‌رسد؛ بنابراین مراحل بحث به ترتیب زیر خواهد بود: نخست: بررسی دلایل حرمت، دوم: بررسی دلایل اباحه، سوم: مقایسه میان دلایل حرمت و دلایل اباحه.
مکتب اخباری بر این باور است که اصل عملی در مقام ـ و دیگر شبهات تحریمی ـ احتیاط است و احتیاط ترک دخانیات را ایجاب می‌کند، حتی اگر سایر دلایل حرمت کامل نباشد و مکتب اصولی معتقد است که اصل عملی در مقام ـ و نظایر آن ـ برائت است و باتکیه‌بر همین اصل، نام‌آوران اصولیان به مباح بودن مصرف توتون فتوا داده‌اند؛ زیرا از نگاه آنان دلیلی بر حرمت وجود ندارد.
منبع: وسائل.