اشاره: مسائل مرتبط با انرژی، از قبیل نفت، گاز، برق، آب، انرژی هسته‌ای و…. آن قدر زیاد شده است که برخی به فکر تشکیل یک باب فقهی مستقل به نام «فقه انرژی» افتاده‌اند. در این میان، برخی پا را از این نیز فراتر گذاشته و از فقه نفت، فقه آب و فقه گاز سخن به میان آورده‌اند. در مورد فقه انرژی و چیستی و ابعاد آن با حجت‌الاسلام دکتر سید حمید جوشقانی به گفتگو نشستیم. این استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، هم ازآن‌رو که دکترای اقتصاد دارد و هم ازاین‌جهت که دبیر گروه فقه محیط‌زیست و منابع طبیعی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر است با مسائل فقه انرژی آشناست. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه معاصر با این عضو هیئت‌علمی جامعه المصطفی، در پی می‌آید:
فقه معاصر: فقه انرژی چیست و شامل چه موضوعاتی می‌شود؟
جوشقانی: در مورد چیستیِ فقه انرژی اگر بخواهیم مطالبی را ارائه دهیم لازم است قبل از آن، مقداری در خصوص خود فقه، توضیحی ولو مختصر عرض کنیم. فقه، دانشی شرعی است که به دنبال بیان احکام رفتار انسان‌ها است. طبیعتاً انسان در تعامل با جهان پیرامون خود، مبادرت به کردارها و رفتارهایی می‌کند که این رفتارها از نظر شرعی می‌تواند موضوع امر و نهی قرار گیرد. در مورد انرژی نیز همین پرسش‌ها مطرح است؛ مثلاً برای تولید یا مصرف انرژی یا ورود به معاملات و بورس انرژی، یک سری رفتارهایی را انجام می‌دهیم؛ و ازآنجاکه از نظر فقهی، مکلف به تکالیف شرعی هستیم، فقه که عهده‌دار بیان تکالیف ما است، برای ما در حوزه انرژی احکامی را بیان می‌کند؛ بنابراین فقه انرژی، طبق این بیان می‌شود مجموعه احکام فقهی مرتبط با اعمال مکلفین در حوزه انرژی.
دررابطه‌با فقه انرژی موضوعات مختلفی قابل طرح است؛ یکی، خود انرژی است که می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد که آیا خود انرژی، حکم خاصی دارد؟ و موضوع دیگر، رفتار خاص انسان در مسائل مربوط به انرژی است؛ مثل تولید انواع انرژی، شیوه‌های مختلف تولید، انواع کاربرد و بهره‌گیری از انرژی و امثال اینها.
فقه معاصر: آیا فقه انرژی، منابع و مسائل کافی برای تشکیل یک باب فقهی را دارد یا آنکه به‌عنوان یکی از سرفصل‌های یک باب فقهی، قابل طرح است؟
جوشقانی: از منظر فقهی، انرژی، به‌طورکلی در سه حوزه قابل طرح است: تولید، توزیع و مصرف. طبیعتاً یک سری منابع و مسائل مربوط به تولید مطرح است؛ چنان‌که یک سری منابع در مورد توزیع و مصرف است قابل طرح است. همین‌طور در مورد شبکه توزیع، اینکه توزیع بین مشترکین و مصرف‌کنندگان چگونه باید صورت گیرد، محل بحث است؛ خصوصاً اینکه بعضی اوقات از یک نوع انرژی مثل مصارف پزشکی یا مانند انرژی‌هایی که از نیروی هسته‌ای به دست می‌آید، بهره‌برداری می‌شود که مصارف خاصی دارد و کاربردهای پزشکی و درمانی آن بیشتر است تا مصارف عادی مثل تولید برق. این عناوینی که در مورد تولید، توزیع و مصرف انرژی ذکر شد، به دنبال خودش یک‌سری منابعی را دارد؛ مثلاً در بحث مصرف، سخن از اسراف به میان می‌آید و یا قواعد تکمیلی داریم که ناظر به احکام تکلیفی است؛ مثلاً حرمت اسراف را داریم، بحث ممنوعیت استفاده از انرژی‌ها در غیر کاربردهای غیر صلح‌آمیز و عادی و همین‌طور مباحثی مثل قاعده ید، قاعده اتلاف، قاعده احترام مال مسلمان و غیره وجود دارد که این قواعد می‌تواند در مورد مباحث قابل طرح در انرژی استفاده شود و به یک نتیجه و حکم فقهی در این خصوص منجر گردد.
فقه معاصر: فقه انرژی دارای چه سرفصل‌هایی است؟
جوشقانی: به نظر می‌رسد فقه انرژی را به صورت‌های مختلفی می‌توان تقسیم کرد؛ مثلاً باتوجه‌به تعدد و تنوع مباحث و از جهت دیگر، تنوع خود انرژی و حامل‌های آن، مثل آب، گاز، نفت و انرژی هسته‌ای یا انرژی خورشیدی و انرژی بادی؛ و حتی می‌توانیم آن را از جهت تجدیدپذیری و تجدیدناپذیری انرژی مورد بحث قرار دهیم یا از این باب که آسیبی به محیط‌زیست وارد می‌کند یا نه؟ از این لحاظ اگر ما یک باب مستقلی برای انرژی در نظر بگیریم یعنی انرژی و انواع آن موضوعی باشد که جمیع مسائل مرتبط با انرژی را بحث کند، جایی این بحث استقلالی به‌عنوان یک باب در فقه وجود دارد و این‌طور نیست که مسائلش، جزئی و استطرادی باشد، بلکه یک سری مسائل خاصی دارد که بایستی در جای خودش، طرح و پرداخته شود؛ هرچند که می‌توان هر دسته از مسائلش را در باب مخصوص به آن مسئله نیز مطرح کرد، مثلاً مسائلی که مربوط به مصرف انرژی است در باب مصرف مورد بحث قرار گیرد یا مباحثی که مرتبط با تولید انرژی است که از چه راهی و چگونه تولید شود را می‌توان در احکام مربوط به تولید مطرح کرد. بااین‌وجود، اگر تمام مسائل و مباحث مرتبط با فقه انرژی، در یک باب مستقل جمع گردد و با یک نگاه جامع و منسجم تمام ابعاد آن بحث شود، هم برای مکلفینی که در پی احکام اینها هستند راحت‌تر است و هم برای محققین این حوزه سهولت بیشتری ایجاد می‌شود.
فقه معاصر: مهم‌ترین مسائل فقه انرژی چیست؟
جوشقانی: این‌گونه موضوعات را اگر بر اساس سرفصل‌های علوم جدید ترتیب بدهیم بهتر است؛ یعنی ابتدا مباحث را طبق سرفصل‌های دانش مربوطه دسته‌بندی کنیم و در مرحله بعد، به مباحث فقهی آن بپردازیم. البته مقدم بر همه اینها باید یک مبانی و اصول اولیه یا پیش‌فرض‌های لازم تحت یک سرفصل مطرح شود و در مرحله بعد بررسی فقهی شود، هم در باب تولد هم در باب توزیع و مصرف و اینکه چگونه باید استفاده شود، یا اینکه روند تولید انرژی از راه‌های سوخت‌های فسیلی انجام شود که تخریب و آلوده‌سازی محیط‌زیست را به دنبال دارد یا از طرق دیگر. البته خود انرژی این احکام را ندارد اما شیوه تولید آن می‌طلبد که این سری مباحث در باره آن انجام شود.
همین‌طور است در بحث توزیع، اینکه آیا این انرژی که توزیع می‌شود مالکیت عمومی دارد یا خصوصی و یا دولتی؟ اگر حق عموم مردم است آیا برای اینکه در اختیار آنها قرار بدهیم باید از آنها وجهی دریافت کنیم یا خیر؟ یا مبادلات بورس انرژی مثلاً که لحظه‌ای تولید می‌شود و قابل ذخیره نیست؛ مثلاً اگر مباحث آتی و فیوچرها را در نظر بگیرم آیا می‌توانیم در بورس انرژی، همان‌طور که در مورد نفت و برخی از حامل‌های انرژی، قراردادهای شش‌ماهه یا بیشتر را اجرا می‌کنیم، در مورد خود انرژی مثل برق که قابل ذخیره نیست هم آن قراردادها را در نظر گرفت و اجرا کرد یا خیر؟ یا مثلاً منابع انرژی‌مان که ممکن است کالاهای استراتژیک هم محسوب شود را می‌توانیم در اختیار کشورهای دیگر قرار دهیم یا خیر؟ همه این مسائل، قابل بحث‌وبررسی است. به نظر می‌رسد اگر این مباحث در یک باب جداگانه بحث شود از جهات مختلفی بهتر است.
یکی از مسائلی که نیاز است به‌صورت جدی مورد بحث قرار گیرد، مصرف انرژی است؛ مثل مصرف برق، گاز، بنزین، آب و غیره که حامل‌های انرژی هستند. بیان احکام فقهیِ شیوۀ مصرف حامل‌های انرژی یکی از کاستی‌های فقهی ما است؛ خصوصاً که برخی از اینها انرژی‌های تجدیدناپذیر هستند و بحث عدالت بین‌نسلی در خصوص آنها مطرح است که آیا ما مجازیم بدون حدوحصر به استخراج و استفاده از آنها بپردازیم یا اینکه باید نیازمندی‌های نسل‌های آینده را نیز مدنظر قرار دهیم؟ آیا زیاده‌روی در مصرف انرژی‌های طبیعی جایز است یا خیر، خصوصاً که در همین زمان، جاهایی هست که از این انرژی‌ها محروم هستند؟ آیا ما نسبت به آنها ضمانی داریم یا نه و حقی بر گردن ما دارند یا خیر؟ همچنین مباحثی که در مورد تخریب محیط‌زیست توسط مصرف بی‌رویه انرژی‌های خاص مطرح است. این مباحث از جمله مهم‌ترین مباحث فقه انرژی هستند.
فقه معاصر: آیا این فقه، قواعد اختصاصی نیز دارد؟
جوشقانی: به نظر می‌رسد قاعدۀ خاصی وجود نداشته باشد؛ مگر گزاره‌هایی که در زمان شارع در مورد مصرف آب بوده و به آب زیاد توجه می‌شده و آب را نعمت خاصی می‌دانسته و لذا احکامی خاصی در مورد آن صادر شده است. این احکام را در خصوص آب و انرژی‌های مرتبط با آن می‌توان به کار برد اما در مورد دیگر انرژی‌ها یا حامل‌های انرژی، باید از احکام دیگری بهره ببریم که در علم اصول به‌صورت قاعده مطرح هستند.
فقه معاصر: آیا پژوهش در فقه انرژی با پژوهش در سایر ابواب فقهی، متفاوت است؟
جوشقانی: یک موقع ما می‌خواهیم احکام فقهی را مطرح کنیم که در این صورت جزء توضیح‌المسائل می‌شود؛ اما یک موقع می‌خواهیم بدانیم این مباحث چگونه استنباط می‌شوند و برای فهم استنباط آنها از چه ادله‌ای استفاده می‌شود یا می‌خواهیم حکمی را در مسئله خاصی از انرژی مورد بحث و استنباط قرار دهیم؛ در این صورت، فقه انرژی فرقی با سایر ابواب فقهی ندارد و همان روندی که در سایر ابواب فقهی به کار می‌گیریم در اینجا نیز به همان شیوه سیر مباحث را دنبال می‌کنیم. به‌عبارت‌دیگر، در مباحث کلی، تفاوتی میان باب انرژی و دیگر ابواب وجود ندارد جز موارد اندک مصداقی و جزئی که خب در همه ابواب فقهی می‌تواند باشد.