اشاره: فقه انرژی، هم مسائل نوپدید فراوانی دارد و هم اندراج آن به‌عنوان یک باب فقهی، امری نوپیدا که هنوز توافق دانشیان فقه را به خود ندیده است. همین امر موجب شده است که کتاب‌های چندان فراوانی در این باب فقهی نگاشته نشده باشد. در زیر گزارشی کوتاه از برخی کتاب‌های نگاشته شده دراین‌رابطه، از نگاه شما می‌گذرد:
- انرژی هسته‌ای از منظر فقه امامیه، محمدجواد حیدریان دولت آبادی، چاپ اول، ۱۳۹۸ش، تهران: چتر دانش، ۲۱۸صفحه رقعی.
این اثر به بررسی مبانی، مسائل و احکام فقهی انرژی هسته‌ای از منظر فقه امامیه پرداخته است که شامل یک مقدمه، چهار فصل و یک نتیجه‌گیری است.
نویسنده معتقد است باتوجه‌به کاربردهای اساسی و مهم انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، بر مبنای قواعد و عناوین فقهی، نه‌تنها تولید و به‌کارگیری آن جایز است، بلکه بر اساس برخی از آنان لازم هم هست. از جمله آن، قاعده بسیار مهم نفی سبیل کفار بر مسلمانان و مؤمنان که مسلمانان را به تلاش گسترده و استقامت مقابل مانع‌تراشی بدخواهان، برای کسب این فناوری ملزم می‌کند؛ یا طبق قاعده مقدمه واجب، بر دولت اسلامی شرعاً واجب و یا لااقل تنها عقلاً واجب است که از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، برای تأمین انرژی و رفاه امت اسلامی بهره گیرد. به‌علاوه، طبق قاعده بنیادی مصلحت، وقتی حاکم صالح اسلامی، به ایستادگی در مسیر دستیابی به فناوری راهبردی هسته‌ای و تولید و به‌کارگیری آن امر می‌کند، پیروی از وی بر همه مسلمانان عالم عقلاً و شرعاً واجب است.
گزارش تفصیلی این کتاب، در مطلب مستقلی در همین مجله مندرج است.
- فقه نفت و گاز، ابراهیم موسی زاده و هادی شکری، تهران: انتشارات خرسندی، چاپ اول، ۱۳۹۵ش، ۲۰۷ صفحه وزیری.
کتاب حاوی یک مقدمه، چهار فصل و یک بخش ضمائم است. در مقدمه کتاب، نویسنده به طرح مسئله پرداخته است. وی در راستای تبیین مسئله نوشته است:
«نفت و گاز و فراورده‌های آنها به‌عنوان یک کالای استراتژیک با تأثیر شگرف بر عرصه‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ملل و کشورها به‌ویژه کشورهای نفت‌خیز و صادرکننده و واردکننده، تبدیل به یک موضوع مهم بین‌المللی شده است که از ابعاد مختلف به‌ویژه از منظر حقوقی و فقهی، علاوه بر مباحث سنتی مربوط به مالکیت و نحوه حیازت و احیا و تصرف آن، تغییر ماهیت از مسائل ساده به مسائل پیچیده صنعت نفت؛ سطوح و دامنه‌های گسترده‌ای را به خود اختصاص داده است که از آن جمله می‌توان مالکیت و حق حاکمیت دولت‌ها نسبت به منابع و درآمدهای حاصل از نفت، میادین مشترک نفتی، نفت دریاها و فلات قاره‌ها، نقش سازمان‌های بین‌الدولی و بین‌المللی در صنعت نفت و گاز، رعایت اصول و موازین زیست‌محیطی در فعالیت، قراردادها و عملیات نفتی، سرمایه‌گذاری‌های بانکی و بیمه‌ای، بورس و مالیات نفتی، حل‌وفصل اختلافات بین‌المللی نفتی و ده‌ها مسئله مهم و کلان دیگر را نام برد که مجموعه این مسائل به‌موجب قوانین، معاهدات، قراردادها، عرف‌ها، رویه‌ها و اصول کلی حقوقی، تعریف و حد و رسم هریک از آنها به‌موجب این منابع حقوقی مشخص شده‌اند.»
گزارش تفصیلی این کتاب، در مطلب مستقلی در همین مجله مندرج است.
- فقه هسته‌ای، ابوالقاسم علیدوست، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۷ش، ۴۰۰ صفحه رقعی.
این کتاب، در واقع مجموعه‌مقالات همایش ملی «فقه هسته‌ای» است که از سوی گروه فقه و حقوق اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به سال ۱۳۹۲ برگزار شده بود. این مجموعه به کوشش و سرپرستی آیتﷲ ابوالقاسم علیدوست تنظیم و تدوین شده و مزّین به پیام‌های مراجع عظام، حضرات آیات جوادی آملی و جعفری سبحانی است. مقالاتی که در این اثر گرد آمده‌اند حاصل تلاش‌های علمی اندیشمندانی همچون آیتﷲ محمدجواد فاضل لنکرانی، آیتﷲ ابوالقاسم علیدوست، دکتر محمود حکمت‌نیا، شهید دکتر حاج ناصر قربان‌نیا، مرحوم دکتر داوود فیرحی، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید سجاد ایزدهی و آقایان فرهاد شهابی سیرجانی، حسینعلی یزدانی، علیرضا داوودی لیمونی و بهنام خسروی بوده که در گروه فقه و حقوق اسلامی پژوهشکده نظام‌های اسلامی تهیه شده است.
- جستاری بر ابعاد فقهی و مالی قراردادهای آتی در بازار نفت، سید مهدی پاکذات و مرتضی مرتضوی کاخکی، تهران: انتشارات دانشگاه جامع امام حسین(ع)، ۱۳۹۸ش، ۲۹۰ صفحه وزیری.
این کتاب، قرارداد آتی در بازارهای نفتی را موضوع بررسی‌های خود قرار داده و ابعاد فقهی آن را واکاویده است. قرارداد آتی یکی از انواع مشتقات مالی است که صورت تکامل یافته قرارداد سلف است و برای رفع کاستی‌های موجود در بازار سلف ابداع شده است.
این کتاب از یک مقدمه و هفت فصل تشکیل شده است. مقدمه به طرح مسئله می‌پردازد و فصل نخست، پیشینه پژوهش را بررسی می‌کند. فصل دوم، قراردادهای آتی نفتی و قیمت نفت را بحث می‌کند و فصل سوم به معرفی قراردادهای آتی می‌پردازد. فصل چهارم، ماهیت مالی قراردادهای آتی نفت را تحلیل می‌کند. فصل پنجم عهده‌دار بحث از چالش‌ها و راهکارهای شرعی قراردادهای آتی به طور عام است. فصل ششم تحلیل نوین از ماهیت فقهی قراردادهای آتی نفت است و فصل هفتم، نتیجه‌گیری است.
- بررس ابعاد بیع متقابل در قراردادهای میادین نفت و گاز ایران، بابک اشتری، تهران: آریادانش، چاپ اول، ۱۳۹۷ش، ۱۱۹ صفحه وزیری.
موضوع این کتاب، بررسی بیع متقابل در قراردادهای ثانویه یا بای‌بک است و از پنج فصل تشکیل شده است. فصل اول، مفاهیم و کلیات است. فصل دوم، مرور منابع، ادبیات تحقیق و پیشینه تحقیق را بحث کرده است. در فصل سوم، مواد و روش‌ها را مورد بررسی قرار داده است. فصل چهارم نیز مشتمل بر تجزیه‌وتحلیل داده‌های تحقیق است. فصل پنجم در واقع نتیجه‌گیری و جمع‌بندی مطالب است. رویکرد این کتاب، تمام حقوقی بوده و ابعاد فقهی قابل توجهی را بیان نکرده است.
- بیع متقابل در صنعت نفت و گاز، شهلا خالقی، تهران: انتشارات هزاره سوم، چاپ دوم، ۱۳۹۶ش، ۱۳۴ صفحه وزیری.
این کتاب در مورد آشنایی بیشتر با انواع مختلف قراردادهای خدماتی مورد استفاده در بخش بالادست نفت و گاز و به‌ویژه قراردادهای «بیع متقابل» است. کتاب از سه فصل و یک پیوست تشکیل شده است. در فصل اول، انواع قراردادهای خدماتی معرفی شده؛ در فصل دوم، محورهای اساسی در قراردادهای بیع متقابل مورد بحث قرار گرفته است و در فصل سوم، به سابقه و انواع قراردادهای بیع متقابل در ایران پرداخته شده است. این کتاب نیز صرفاً به ابعاد حقوقی این قراردادها پرداخته و مباحث فقهی مهمی را مطرح نکرده است.
- التقنیة النوویة من منظور فقهی، ابوالحسن حمید المقدس الغریقی، نجف اشرف: مکتب انصار الحجة، چاپ اول، ۲۰۲۲ م، ۷۲ صفحه وزیری.
این کتاب در مورد فناوری هسته‌ای از منظر فقه اسلامی نوشته شده و دارای یک مقدمه، دو فصل و یک خاتمه است.
فصل اول در مورد ماهیت فناوری هسته‌ای و اقسام آن بحث کرده است که خود از دو زیرفصل تشکیل شده است:
- فناوری هسته‌ای غیرنظامی؛ ۲. فناوری هسته‌ای نظامی (اثبات مبنای اتخاذ شده، سلاح هسته‌ای و قدرت جهانی، ساخت سلاح هسته‌ای، لزوم داشتنِ سلاح هسته‌ای).
فصل دوم به بیان دلایل جواز ساخت سلاح هسته‌ای و نقد و بررسی آن پرداخته است.
- بررسی فقهی سلاح‌های کشتارجمعی، محمدجواد فاضل لنکرانی، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، ۱۳۹۲ ش، ۴۷ صفحه رقعی.
این اثر در پی اثبات حرمت ساخت و استفاده از سلاح‌های کشتارجمعی (اتمی، میکروبی، هسته‌ای) از دیدگاه فقه و اجتهاد است. با استدلال به دلیل عقل و برخی از آیات قرآن کریم و روایات شریف نتیجه‌ای که حاصل شده این است که حتی در فرض که دشمن دارای چنین سلاحی است و از آن استفاده هم بنماید، اسلام اجازه استفاده از چنین سلاحی را در جنگ نمی‌دهد.
این کتاب ازاین‌حیث که به مباحث هسته‌ای که یکی از اقسام انرژی است نیز می‌پردازد در این مجموعه ذکر شد.
- الضمانات الشرعیة للاستخدامات النوویة: دراسة فقهیة مقارنة، نصرالدین محمد محمد علاء، اسکندریة: مکتبة الوفاء، چاپ اول، ۲۰۱۸ م، ۲۸۴ صفحه وزیری.
این کتاب از یک مقدمه، دو فصل و یک خاتمه تشکیل شده است. فصل اول در باره ماهیت انرژی هسته‌ای و پیامدهای آن در حوزه سلامت بحث کرده است و فصل دوم به بحث‌وبررسی در خصوص انرژی هسته‌ای از وجهه نظر شرعی و ضمان‌هایی که در پی خسارات احتمالی بهره‌برداری از انرژی هسته‌ای مترتب می‌شود می‌پردازد.