اشاره: مؤسسه «موضوع‌شناسی احکام فقهی» در بیش از ده سالی که از عمر آن می‌گذرد، محل تشویق‌ها و انتقادات گوناگونی بوده است. مهم‌ترین وجه تأیید این مؤسسه از سوی فقه‌پژوهان، حل کردن چالش قدیمی عدم آشنایی یا آشنایی محدود فقها و مکلفین با موضوع دقیق احکام فقهی بوده است، و مهم‌ترین انتقاد به مؤسسه نیز نادرستی ورود یک مؤسسه به موضوع‌شناسی و ازبین‌بردن نقش مکلّفین در شناخت موضوعات بوده است. پیش از داوری پیرامون درستی یا نادرستی نظریات، به نظر می‌رسد ابتدا باید تصویر درست و کاملی از مؤسسه و تلاش‌های صورت گرفته در آن ارائه کرد و سپس فعالیت‌های آن را به بوته نقد گذارد. در زیر گزارشی تفصیلی از فعالیت‌های مؤسسه در تقریباً دهه ابتدای فعالیت آن می‌آید:
طرح تشکیل مؤسسه
برای تشکیل مؤسسه، ابتدا با تعدادی از اندیشمندان و اساتید حوزوی مشورت و حیطه فعالیت تمام مراکز پژوهشی بررسی می‌شود و نیاز جدی این امر قطعی می‌گردد، تا جایی که معلوم می‌شود هیچ مرکز، مؤسسه، سازمان و نهادی، اشتغال به این کار نداشته و حتی آن را در دستور کار خود ندارد.
در پی قطعیّت یافتن این نیاز در سال ۱۳۹۰، ابتدا پیش‌نویس طرحی با عنوان «طرح تأسیس مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی» آماده و به محضر مقام معظم رهبری تقدیم می‌شود که معظم‌له ضرورت ایجاد این مرکز را با دستخط مبارک تأیید و تأسیس آن را ضروری می‌دانند و اوامری را جهت شروع فعالیت آن به‌صورت شفاهی صادر می‌کنند.
اکنون بیش از ۱۰ سال از فعالیت این مرکز می‌گذرد، وجناب حجت‌الاسلام والمسلمین محمد حسین فلاح زاده به‌عنوان رئیس این مرکز فعالیت می‌کنند.
دیدگاه مقام معظم رهبری پیرامون مؤسسه
مقام معظم رهبری در دیدار با مدیران و دست اندرکاران مؤسسه فرمودند:
«بنده هم تشکر می‌کنم از شما برادران عزیز که همّت کردید و این خلأ را شناختید و به دنبال پر کردن این خلأ هستید. قطعاً مسئله موضوع‌شناسی یک خلأ بود؛ اگر دستگاه موضوع‌شناسی ما فعال باشد، ان‌شاءﷲ همچنان که شما خوب شروع کردید، خوب وارد شدید، دیگر این اشکالات از بین می‌رود.
اولویت‌ها را رعایت کنید. بعضی از موضوعات فوری است، فوتی است، در زندگی مردم دخیل است یا گسترش دارد؛ این خیلی مهم است، این موضوعات مقدّم هستند، اینها را حتماً زودتر، بهتر، عمیق‌تر باید دنبال کرد.
از فضل و پشتوانه حوزه‌ای حداکثر استفاده را بکنید. یعنی اینجا نباید گفت این چون «موضوع» است و حوزه به «احکام» کار دارد، ما به او احتیاجی نداریم؛ نه! احتیاج مبرمی وجود دارد به فضل حوزه‌ای؛ یعنی این کار بدون فضل حوزه‌ای به جایی نخواهد رسید.
خیلی خرسندیم و خدا را شاکریم از این‌که این جریان [موضوع‌شناسی] جریان مبارک، در حوزه علمیه راه افتاده است. در واقع شما یک سنت حسنه‌ای را در حوزه تأسیس کردید و این راه ادامه خواهد داشت و افراد زیادی ان‌شاءﷲ آینده، در این زمینه، هم تربیت خواهند شد، هم کار خواهند کرد، هم آثاری در فقه و در عمل عبادی مردم ان‌شاءﷲ و اعمال دینی مردم به‌طورکلی تأثیر خواهد گذاشت. به‌هرحال خدا را شاکریم.»
جایگاه حوزوی مؤسسه
بر اساس دستور مقام معظم رهبری، این مرکز از ابتدای تأسیس در سال ۱۳۹۱، «اساس‌نامه» و «مجوز فعالیت» خود را از «شورای‌عالی حوزه‌های علمیه» دریافت کرده است.
اهداف مرکز
- زمینه‌سازی برای گسترش و تعمیق دانش موضوع‌شناسی فقهی؛
- پاسخگویی به نیازهای اساسی جامعه و نظام اسلامی در حوزه مأموریت مرکز؛
- تقویت و تثبیت مرجعیت علمی حوزه‌های علمیه در تولید و عرضه محصولات موضوع‌شناسی فقهی؛
- کارآمدسازی دانش‌های دینی در مواجهه فعال با نیازها، چالش‌ها و پرسش‌های نوپدید موضوعات فقهی؛
- زمینه‌سازی برای تربیت نیروی انسانی متخصص در عرصه موضوع‌شناسی فقهی؛
- توسعه پژوهش‌های موضوع‌شناسی احکام فقهی، دانش فقه و دانش‌های مرتبط؛
- توسعه و ترویج دروس موضوع‌شناسی فقهی در حوزه‌های علمیه؛
- ترویج و کاربردی کردن نتایج پژوهش‌های موضوع‌شناسانه در قالب‌های مختلف؛
- تطبیق امور مربوط به معیشت مکلفان بر یافته‌های موضوع‌شناسی فقهی.
مأموریت‌های مرکز
مأموریت‌های مرکز عبارت است از: پژوهش، آموزش، ترویج مباحث موضوع‌شناسی فقهی و نظارت بر امور مربوط به موضوعات احکام فقهی.
وظایف و مسئولیت‌ها
این مرکز به‌تناسب مأموریت‌ها، وظایف زیر را بر عهده دارد:
وظایف پژوهشی
- شناسایی نیازهای پژوهشی، چالش‌ها و پرسش‌های نوپدید در زمینه موضوع‌شناسی احکام فقهی؛
- فراهم‌سازی امکانات سخت افزاری و نرم افزاری لازم برای امر پژوهش مربوط به موضوع‌شناسی احکام فقهی؛
- طراحی و اجرای طرح‌های پژوهشی مربوط به شناخت موضوعات فقهی؛
- برقراری ارتباط و تعامل علمی و فرهنگی با نهادها، مراکز، مؤسسات و شخصیت‌های علمی مرتبط با حوزه فعالیت مرکز؛
- تبادل نظر با فقهاء و بهره‌گیری از نظر مراجع معظم تقلید در خصوص نتایج پژوهش‌های موضوع شناختی انجام شده در مرکز؛
- جمع‌آوری و نگهداری و ارائه اسناد، اقلام و ابزارهای مورد نیاز فقهاء جهت تسهیل در تشخیص موضوع و صدور فتوا؛
- جمع‌آوری و ساماندهی ثمرات تلاش عالمان و پژوهشگران در ساحت شناخت موضوعات احکام فقهی در طول تاریخ و بسترسازی جهت دسترسی آسان پژوهشگران و مخاطبان به آنها و دیگر منابع علمی و دینی مرتبط با موضوعات احکام فقهی؛
- شناسایی ظرفیت‌های پژوهشی دیگر مراکز علمی و تخصصی در داخل و خارج از کشور و هدایت و جهت‌دهی آنها در راستای بهره‌گیری و مشارکت در طرح‌های موضوع‌شناسانه و اعزام متخصصان موضوع‌شناسی به مراکز، مؤسسات و اماکن مربوطه در داخل و خارج از کشور؛
- ارتباط و همکاری علمی – پژوهشی با نهادها، سازمان‌ها و دیگر مراکز علمی داخلی و خارجی و مشارکت فعال جهت افزایش شناخت موضوعات احکام فقهی؛
- تدوین، تصحیح و تألیف آثار علمی و ترجمه منشورات، اعم از کتاب، فصلنامه، ماهنامه، گاهنامه، دانشنامه و فرهنگ‌نامه در حوزه موضوع‌شناسی احکام فقهی به‌صورت مکتوب و الکترونیک؛
- گردآوری، پردازش و توزیع اطلاعات به‌منظور اطلاع‌رسانی آخرین دستاوردهای علمی و پژوهشی در حوزه موضوع‌شناسی احکام فقهی.
وظایف آموزشی
- طراحی و برگزاری دوره‌های آموزشی مرتبط با موضوعات احکام فقهی در قالب کارگاه، کلاس، همایش و نشست‌های علمی تخصصی به‌منظور تربیت متخصص، محقق و پژوهشگر در عرصه موضوع‌شناسی احکام فقهی؛
- ارائه خدمات کارشناسی و مشاوره‌ای به اشخاص حقیقی و حقوقی در عرصه موضوعات احکام فقهی؛
- رصد دروس خارج حوزه و مراکز تخصصی در راستای خدمات‌دهی موضوع‌شناسانه به آنها و گسترش موضوع‌شناسی احکام فقهی در حوزه علمیه.
وظایف ترویجی
- ایجاد نمایشگاه تخصصی موضوع‌شناسی جهت آموزش و ترویج یافته‌های موضوع‌شناسی احکام فقهی در قالب «موزه دین و زندگی»؛
- اطلاع‌رسانی از آخرین دستاوردهای علمی و پژوهشی در عرصه موضوع‌شناسی فقهی؛
- تولید نرم افزارها و دیگر ابزار رسانه‌ای در حوزه موضوع‌شناسی احکام فقهی.
وظایف نظارتی
- نظارت میدانی بر نهادهای تولیدی، توزیعی یا وارد کننده با هماهنگی نهاد مربوط و تطبیق شاخص‌های فقهی بر آنها؛
- ارائه پیشنهادهای فقهی برای اصلاح عملکرد و فرایند تولید و یا تأمین نیازمندی‌های جامعه اسلامی؛
- اعزام متخصصان موضوع‌شناسی به مراکز، مؤسسات و اماکن مربوط به موضوعات فقهی.
ساختار سازمانی
طبق اساس‌نامه مصوب شورای‌عالی، هیئت‌امنای این مرکز از طرف مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) تعیین می‌شوند و برای انجام مأموریت خود، دارای «معاونت منابع انسانی و پشتیبانی»، «معاونت علمی» و «موزه دین و زندگی» است. در حال حاضر، شش گروه علمی، زیر مجموعه معاونت علمی وجود دارد که عبارت‌اند از:
گروه اقتصادی، گروه بنیادین، گروه پزشکی و تغذیه، گروه حقوقی، گروه فرهنگی و اجتماعی، گروه عبادی.
آثار و فعالیت‌های علمی مرکز
الف: آثار پژوهشی
آثار و فعالیت‌های علمی مرکز، در قالب‌های کتاب، مقاله، طرح‌های پژوهشی به شرح ذیل است:
کتاب‌های چاپ شده
کتاب‌های چاپ شده از آثار پژوهشی مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی به شرح ذیل است:
- اطلس فقهی پرندگان ایران؛ زارعی زیاری، حسین، پرستگاری، کاظم؛ ناشر: معروف؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۳هـ ش.
- غایة التعدیل فی معرفة الاوزان و المکاییل؛ العلامة سردار الکابلی، حیدر قلی خان؛ العلامة حیدر؛ مصحح: لطیفی، شیخ محمود؛ ناشر: نشر معروف؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۵هـ ش.
- قبله شناسی یا قبله نمای جهان؛ العلامة سردار الکابلی، حیدر قلی خان؛ مصحح: سهرابی، مهدی؛ ناشر: نشر معروف؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۵هـ ش.
- تحفة الأجلة فی معرفة القبلة؛ العلامة سردار الکابلی، حیدر قلی خان؛ مصحح: السهرابی، الشیخ مهدی؛ ناشر: نشر معروف؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۵هـ ش.
- آیین‌ها و آسیب‌ها (ویژه آیین‌های تکریم اهل بیت (علیهم السلام)؛ بیات، حجتﷲ؛ ناشر: بوستان کتاب؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۷ هـ ش.
- موضوع‌شناسی دانشی نو «مبانی نظری»؛ ظهیری، عباس؛ ناشر: مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۸ هـ ش.
- موضوع‌شناسی اختلالات روانی از منظر فقه و حقوق؛ ستوده، حمید؛ ناشر: مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۹ هـ ش.
- موضوع‌شناسی بانک خون بند ناف از منظر فقهی و حقوقی؛ قاسمی، محمد علی، ناشر: مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛ چاپ: اول؛ سال نشر:۱۳۹۸ هـ ش.
- روش‌های نوین تولید مثل انسان، ستوده خراسانی، حمید؛ ناشر: مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۹ هـ ش.
- موضوع‌شناسی اقرار عند الحاکم؛ فرهودی، حسین؛ ناشر: مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۹ هـ ش.
- موضوع‌شناسی تظاهر و تجاهر به فسق؛ صنعت پور، حسین؛ ناشر: مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۹ هـ ش.
- موضوع‌شناسی سیمان و سنگ مصنوعی؛ حاج اسماعیلی، روح ﷲ؛ ناشر: مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۳۹۹ هـ ش.
- موضوع‌شناسی شلاق، فرهودی، حسین؛ ناشر: مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۴۰۰ هـ ش.
- موضوع‌شناسی اسناد خزانه متعارف و اسناد خزانه اسلامی؛ توحیدی، محمد؛ ناشر: مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛ چاپ: اول، سال نشر: ۱۴۰۰ هـ ش.
- موضوع‌شناسی تطهیر در ماشین‌های لباسشویی؛ گروه عبادی؛ ناشر: مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم؛ چاپ: اول؛ سال نشر: ۱۴۰۰ هـ ش.
- نیمۀ اول اجتهاد (روش شناخت موضوعات)؛ بیات، حجتﷲ؛ ناشر: نشر موضوع‌شناسی؛ چاپ اول؛ سال نشر: ۱۴۰۱ هـ ش.
آثار دیجیتال منتشر شده در سایت مرکز
گروه علمی اقتصادی:
- بازار یابی شبکه‌ای؛ اسماعیل آقا بابایی؛
- صندوق قرض الحسنه خانگی؛ سید محمد تقی علوی؛
- کارمزد قرض الحسنه در نظام بانکی ایران؛ سید عباس موسویان؛
- اسناد خزانه متعارف و اسناد خزانه اسلامی؛ محمد توحیدی؛
- موضوع‌شناسی فقهی مال و آثار فقهی آن؛ احمدعلی یوسفی.
- موضوع‌شناسی فقهی عناوین اقتصادی؛ مهدی خوش اخلاق؛
- موضوع‌شناسی فقهی درهم و دینار؛ مهدی خوش اخلاق؛
- موضوع‌شناسی فارکس؛ سید مهدی معلمی؛
- موضوع‌شناسی فقهی حرز اموال؛ حسین فرهودی.
گروه علمی بنیادین:
- موضوع‌شناسی استحاله؛ عباس ظهیری؛
- موضوع‌شناسی از نگاه مراجع و فقها؛ حجتﷲ بیات؛
- استفتائات اعتکاف فقهای امامیه؛ زین‌العابدین نجفی؛
- بانک جامع سؤالات موضوع‌شناسی؛ حجتﷲ بیات.
گروه علمی پزشکی:
- اجزای حرام و مکروه حیوانات حلال‌گوشت؛ مهدی صانعی؛
- موضوع‌شناسی فقهی الکل و فرآورده‌های آن؛ عباس عمادی.
گروه علمی فرهنگی:
- موضوع‌شناسی بازی کلش آف کلنز؛ محمدجواد غفوری؛
- موضوع‌شناسی رایتل؛ حجتﷲ بیات.
گروه عبادی:
موضوع‌شناسی فقهی کثرت و شغل سفر؛ محمد سالم محسنی.
مقالات چاپ شده
مقالاتی که برگرفته از پژوهش‌های مرکز موضوع‌شناسی، تاکنون در مجلات منتشر شده به شرح ذیل است:
- تحلیلی بر ابعاد فقهی اسناد خزانه اسلامی منتشره در ایران؛ محمد توحیدی؛
- کاوش فقهی در مالکیت مادر بر سلول‌های بنیادی خون بند ناف؛ محمد علی قاسمی؛
- مبانی فقهی و موضوع‌شناسی کارمزد قرض الحسنه در نظام بانکی ایران؛ سید عباس موسویان و اکبر کشاورزیان؛
- ضابطه مال‌بودن در مباحث فقهی؛ احمد علی یوسفی؛
- کاوشی نو در متصدیان شناخت موضوعات احکام فقهی؛ حجتﷲ بیات؛
- نگاهی نو به روش شناخت فقهی موضوعات عرفی؛ حجتﷲ بیات؛
- بازخوانی ویژگی‌ها و فرایند شناخت موضوعات احکام فقهی؛ حجتﷲ بیات؛
- بررسی علمی و فقهی الکل و فراورده‌های الکلی؛ غلامرضا نورمحمدی و عباس عمادی؛
- بررسی فقهی مقدار مجاز استفاده از الکل در فراورده‌های خوراکی؛ غلامرضا نورمحمدی و عباس عمادی؛
- واکاوی ماهیت فقهی الکل و فراورده‌های الکلی؛ غلامرضا نورمحمدی و عباس عمادی؛
- موضوع‌شناسی و ارزیابی فقهی محصولات کشاورزی تراریخته؛ محمد مهدی اوچی؛
- تعیین معیار «فلس» در حلیت و حرمت آبزیان؛ غلامرضا نورمحمدی؛
- تعیین معیار استحاله در فرایند تولید فراورده‌های حلال؛ عباس عمادی؛
- موضوع‌شناسی اجزاء حرام در حیوانات حلال‌گوشت؛ مهدی صانعی؛
- قاعده نفی حرج و نقش آن در اعمال عبادی درمانگران در بخش کرونای بیمارستان؛ محمدحسین فلاح‌زاده و حمید ستوده؛
- موضوع‌شناسی حریم املاک بر پایه مبانی فقهی و حقوقی با رویکردی بر نظرات امام خمینی(ره)؛ محمدحسین ناظمی؛
- موضوع‌شناسی زمان و مکان مناسک حج و عمره و تأثیر آن بر احکام فقهی؛ محمدحسین فلاح‌زاده؛
- موضوع‌شناسی برخی از اماکن مکۀمکرمه و مدینۀ منوره؛ محمدحسین فلاح‌زاده؛
- درنگی در تأثیر کثرت سفر در اتمام نماز و روزۀ مسافر؛ محمد سالم محسنی؛
- مقدار مسیرة یوم فی موضوع قصر الصلاة؛ امیربهاءالدین علایی نژاد.
ب: طرح‌های پژوهشی
باتوجه‌به تنوع موضوعات احکام فقهی بر اساس معیارهای اولویت، به‌تناسب هر یک از گروه‌های علمی، طرح‌های پژوهشی متنوعی در دستور گروه‌ها قرار دارد و حدود ۳۰ طرح در مراحل مختلف در حال انجام است. عناوین این طرح‌ها به تفکیک گروه‌ها، به قرار زیر است:
مهم‌ترین طرح‌های جاری گروه اقتصاد:
- موضوع‌شناسی فقهی رمز ارزها؛
- ۲. موضوع‌شناسی فقهی جعاله بانکی؛
- موضوع‌شناسی فقهی خلق پول.
مهم‌ترین طرح‌های جاری گروه بنیادین:
- ۱. موضوع‌شناسی سیره اهل بیت (علیهم السلام)؛
- ۲. روش فقها در شناخت موضوعات احکام فقهی؛
مهم‌ترین طرح‌های جاری گروه پزشکی و تغذیه:
- موضوع‌شناسی فقهی فلس در آبزیان؛
- موضوع‌شناسی فقهی جنسیت و تغییر آن؛
- موضوع‌شناسی فقهی جنین و مراحل تکامل آن.
مهم‌ترین طرح‌های جاری گروه حقوقی:
- موضوع‌شناسی فقهی اضطرار و حرج؛
- موضوع‌شناسی فقهی نفقه زوجه؛
- موضوع‌شناسی فقهی انواع قتل.
مهم‌ترین طرح‌های جاری گروه عبادی:
- موضوع‌شناسی فقهی حد ترخص؛
- موضوع‌شناسی سفرهای حرام؛
- موضوع‌شناسی فقهی ماهیت سفر شرعی.
مهم‌ترین طرح‌های جاری گروه فرهنگی اجتماعی:
- موضوع‌شناسی فقهی لهو و لعب؛
- موضوع‌شناسی فقهی مقدسات؛
- موضوع‌شناسی فقهی بازی‌های دیجیتال.
ج: نشست‌ها و کرسی‌های علمی
مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی نشست‌های مستقل و مشترکی به شرح ذیل برگزار کرده است. عناوین مهم‌ترین نشست‌ها عبارت‌اند از:
- استظهار عرف و جایگاه دانش آمار؛
- حکم حاکم به ثبوت هلال؛
- کاربردها و کاستی‌های دانش اصول موضوع‌شناسی؛
- نقد کتاب نیمه اول اجتهاد؛
- کیفیت رؤیت هلال شوال و رمضان؛
- نقد کتاب ارزش سنجی درهم و دینار؛
- دوره گذاری موضوع‌شناسی احکام فقهی در تاریخ فقه امامیه؛
- بررسی عدم اشتراط قطع مری در ذبح؛
- نقش هوش مصنوعی در تبدل موضوعات فقهی؛
د: دوفصلنامه موضوع‌شناسی
مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی برای انجام بهتر مأموریت‌های پژوهشی خود، پروانه دوفصلنامه موضوع‌شناسی را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اخذ نموده است که تاکنون چند شماره از آن منتشر شده است.
اعضای هیئت تحریریه این مجله که مدیرمسئولی حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد رحمانی زروندی و سردبیری حجت‌الاسلام‌والمسلمین حجتﷲ بیات منتشر می‌شود، عبارت‌اند از آقایان حجج‌اسلام عبدالرضا ایزدپناه، محمدعلی خادمی کوشا، مهدی خطیبی، محمد عشایری، محمدحسین فلاح‌زاده، محمدعلی قاسمی، احمد مبلغی، جواد محدثی.
نشانی سامانه دوفصلنامه: https://www.mozooshenasimags.ir
ه: حمایت از پایان‌نامه‌ها
این مرکز به‌منظور بهره‌گیری از ظرفیت‌های پایان‌نامه‌ها، با تدوین آیین‌نامه‌ای از پایان‌نامه‌های سطح ۳ و ۴ و معادل آنها حمایت مادی و معنوی می‌کند. برخی عناوین پایان‌نامه‌ها که در طرح حمایت قرار گرفته‌اند عبارت‌اند از:
- موضوع‌شناسی افساد فی الارض؛ پژوهشگر: هادی کرمی؛
- موضوع‌شناسی یائسگی زنان با رویکرد فتاوای فقهای معاصر؛ پژوهشگر: مصطفی نجف قلی زاده؛
- موضوع‌شناسی شارع و قلمرو مفهومی و مصداقی آن؛ پژوهشگر: امید کاربخش داوری؛
- نقد و بررسی روش فقها در استظهار عرف و بهره گیری از ارزش آمار؛ پژوهشگر: محمد تقی بصیری؛
- ملاک استظهار عرف در موضوعات عرفی نزد فقهای متاخر؛ پژوهشگر: داوود حجازی فر.
و: کمیته فقهی
یکی از مزیت‌های این مرکز، تشکیل کمیته‌ای است که نمایندگان بخش استفتائات دفاتر مراجع معظم تقلید (دامت برکاتهم) در آن عضویت دارند و نتیجه هر پژوهشی، پس از اتمام و برگزاری جلسه نهایی، توسط نمایندگان مراجع معظم تقلید به اطلاع ایشان می‌رسد و درباره یافته‌های آن بحث و تبادل نظر می‌شود. این کمیته در تسهیل و تسریع پاسخ به استفتائات جدید و تقریب فتاوا، نقش عمده‌ای دارد.
ز: فعالیت‌های آموزشی
از ابتدای تأسیس مرکز، دوره‌های موضوع‌شناسی متعددی برگزار شده است که برخی از آنها به شرح زیر هستند:
- اصول و مبانی موضوع‌شناسی؛ استاد محسن اراکی؛
- اقرار عند الحاکم؛ استاد جواد حبیبی تبار؛
- روش شناخت موضوعات احکام فقهی؛ استاد حجتﷲ بیات؛
- رشوه و تجاوز به عنف؛ استاد محمد سعید جواهری؛
- موضوع‌شناسی اقتصادی؛ استاد محی الدین حائری شیرازی؛
- اصول و مبانی موضوع‌شناسی؛ استاد عباس ظهیری؛
- مبانی موضوع‌شناسی؛ استاد احمد عابدی؛
- درآمدی بر علم موضوع‌شناسی؛ استاد احمد عابدی؛
- بانکداری اسلامی؛ استاد سید محمدتقی علوی؛
- موضوع‌شناسی عرف؛ ابوالقاسم علیدوست؛
- مبانی موضوع‌شناسی؛ محمدحسین فلاح زاده؛
- افساد فی الارض؛ استاد محمدعلی گرامی؛
- روش تحقیق در موضوع‌شناسی؛ استاد رضا مختاری؛
- استحاله؛ استاد محمد مؤمن؛
- جرم شناسی؛ استاد مجید یزدی.
ح: برگزاری کرسی درس موضوع‌شناسی در خارج از مرکز
مرکز موضوع‌شناسی، دروس خارج موضوع‌شناسی را در مدارس خارج از مرکز برگزار کرده است. برخی از مهم‌ترین عناوین این دروس، در پی می‌آید:
- موضوع‌شناسی ژلاتین‌های خوراکی؛ عبدالرضا دغاغله؛
- موضوع‌شناسی امور اقتصادی؛ سید محمد تقی علوی؛
- موضوع‌شناسی امور عبادی؛ محمدحسین فلاح‌زاده؛
- موضوع‌شناسی امور اقتصادی؛ سید عباس موسویان؛
ط: پشتیبانی دروس خارج
یکی از اقدامات آموزشی مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی، تأمین نیازهای موضوع‌شناسانه اساتید درس خارج است. این امر توسط یکی از شاگردان ایشان و همکاری مرکز انجام می‌شود.
ی: تدوین درس‌نامه «آشنایی با موضوع‌شناسی»
یکی دیگر از اقدامات آموزشی مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی، تدوین درس‌نامه آشنایی با موضوع‌شناسی فقهی است. این درس‌نامه به درخواست مرکز تدوین متون حوزه انجام و نهایی شده تا جزء دروس اختیاری حوزه قرار گیرد. قرار است درس‌نامه‌هایی برای سطوح دیگر دروس حوزوی نیز تدوین گردد.
ک: فعالیت‌های ترویجی
ازآنجاکه یکی از مأموریت‌های مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی ترویج یافته‌های پژوهشی است. این ترویج در قالب‌های مختلفی صورت می‌گیرد. به‌عنوان نمونه با یکی از فعالیت‌های ترویجی، شناسایی محدودة حد ترخص و مسافت شرعی و طراحی، جانمایی و نصب تابلوهای مربوط به آن در جاده‌ها است که با همکاری ستاد اقامه نماز، پلیس راهور و اداره راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای انجام می‌شود.
ل: موزه دین و زندگی
موزه دین و زندگی به‌عنوان یک رسانه بصری و تأثیرگذار، مهم‌ترین فعالیت ترویجی این مرکز به‌شمار می‌رود. این موزه، اولین موزه مفهومی جهان اسلام است که با تجسمی کردن موضوعات مختلف، احکام و معارف مربوط به آنها را به بازدیدکنندگان منتقل می‌کند. این موزه، اکنون در شبستان امام هادی مسجد مقدس جمکران مستقر شده است.
موزه دین و زندگی، چندین گنجینه جذاب و متنوع درباره موضوعات مختلف زندگی و معارف دینی پیرامون آنها دارد که عبارت‌اند از:
- مقدسات؛
- مسجد مقدس جمکران؛
- علما و مراجع؛
- عبادات؛
- موضوع‌شناسی فقهی؛
- محیط‌زیست؛
- پزشکی و سلامت.
این موزه، اکنون یکی از موزه‌های پربازدید کشور به‌شمار می‌رود و میزبان نخبگان، مسئولان و عموم مردم به‌ویژه گروه‌های خاص و حتی گردشگران خارجی است. طبق آمارها، میانگین بازدیدکنندگان از این موزه، در ماه، به حدود سه هزار نفر می‌رسد.
م: نشر موضوع‌شناسی
مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی، برای انجام بهتر مأموریت ترویجی خود، در سال ۱۴۰۱ اقدام به اخذ مجوز انتشارات با عنوان «نشر موضوع‌شناسی» از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به شماره ۱۶۴۸۹ نموده است.
ن: فعالیت‌های نظارتی مرکز
یکی دیگر از مأموریت‌های مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی، نظارت تطبیق امور مربوط به معیشت مکلفان بر معیارهای شرعی است که با هماهنگی و درخواست مسئولان انجام می‌شود. این اقدامات علاوه بر آن‌که به‌صورت مستقل انجام می‌شود، گاه با برخی از موضوعات فقهی نیز مرتبط است. برخی از بازدیدهای میدانی نظارتی عبارت‌اند از:
- بازدید از تصفیه‌خانه فاضلاب آب شهرک صنعتی شکوهیه قم؛ برای بررسی چگونگی تبدیل فاضلاب به آب پاک؛
- بازدید از سازمان شیلات؛ برای بررسی فلس آبزیان به‌ویژه کوسه ماهی؛
- بازدید از کارخانه اسنوا؛ برای بررسی چگونگی جریان آب برای تطهیر لباس توسط ماشین‌های لباسشویی و ارائه راهکار برای جریان آب متصل به کر و کیفیت بهتر تطهیر لباس؛
- بازدید از کارخانه سیمان سپاهان؛ برای بررسی صحت یا عدم صحت سجده و تیمم بر سیمان؛
- بازدید از کارخانه کیمیا تک (لوازم آرایشی و بهداشتی)؛ برای آشنایی و نظارت بر روند تولید طبق ضوابط شرعی؛
- بازدید از کشتارگاه طیب؛ برای بررسی شرایط ذبح شرعی و لزوم و چگونگی قطع مری در ذبیحه؛
- بازدید از کشتارگاه طیور بهاران؛ برای نظارت بر روند تولید طبق ضوابط شرعی؛
- بادید از کشتارگاه صنعتی دام؛ برای نظارت بر روند تولید طبق ضوابط شرعی؛
- بازدید شرکت صنایع گوشتی مطهر (سوسیس، کالباس و …)؛ برای آشنایی و نظارت بر روند تولید طبق ضوابط شرعی؛
- بازدید از مرکز درمان ناباروری جهاد دانشگاهی قم؛ برای آشنایی و نظارت بر روند تولید طبق ضوابط شرعی؛
- بازدید از کارخانه فرآوری کوسه ماهی در بوشهر؛ برای آشنایی و نظارت بر روند تولید طبق ضوابط شرعی؛
- بازدید از شرکت فولاد مبارکه اصفهان؛ آشنایی و نظارت بر روند تولید طبق ضوابط شرعی؛
- بازدید از غسالخانه بهشت زهرا و بهشت معصومه (س؛ برای آشنایی و نظارت بر روند کار طبق ضوابط شرعی؛
- بازدید از کارخانه زر ماکارون جهت بررسی کیفیت فرآوری آن؛ برای آشنایی و نظارت بر روند تولید طبق ضوابط شرعی؛
- بازدید از برخی کارخانه‌های ساخت نوشیدنی‌ها از جمله کارخانه «جوجو»؛ برای آشنایی و نظارت بر روند تولید طبق ضوابط شرعی.
سایر فعالیت‌های مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی
برخی دیگر از فعالیت‌های مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی که در بالا ذکر نشده است، عبارت‌اند از:
- راه‌اندازی سایت مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی؛
- راه‌اندازی کتابخانه تخصصی موضوع‌شناسی احکام فقهی؛
- امضای تفاهم‌نامه با ۵۲ نهاد و سازمان حوزوی دانشگاهی و دولتی؛
- تدوین سرفصل و رشته تخصصی موضوع‌شناسی فقهی؛
- تهیه مقدمات تدوین درسنامه‌های سطح شناخت و تسلط در موضوع‌شناسی فقهی؛
- طراحی چهار کلان پروژه بنیادین و فراهم کردن مقدمات عملیاتی‌کردن آنها:
الف: سیره اهل‌بیت(ع) در موضوع و موضوع‌شناسی؛
ب: روش فقها در شناخت موضوعات احکام فقهی؛
ج: دانشنامه موضوع و موضوع‌شناسی فقهی؛
د: موضوع‌شناسی موضوعات در شرح لمعه.
- تدوین کتاب «مبنای مرکز» حاوی اسناد بالادستی، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها؛
- تهیه فهرستی از عناوین مناسب تدوین پایان‌نامه سطح ۳ و ۴؛
- ارائه مشاوره به حدود ۱۰۰ نفر از طلاب برای تدوین پایان‌نامه؛
- نقد، بررسی و تصویب «موضوع‌شناسی» به‌عنوان «دانشی نو» در انجمن اصول حوزه؛
- برگزاری نخستین آیین تجلیل از برترین آثار پژوهشی موضوع‌شناسی در نیم قرن اخیر.