اشاره: در نشست تخصصی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر که به بررسی ابعاد فقهی و پزشکی مراقبت تسکینی در بیماران لاعلاج اختصاص داشت، متخصصان و پژوهشگران حوزه فقه و پزشکی بر تفکیک دقیق «موضوع‌شناسی» و «حکم‌شناسی» تأکید کردند. این نشست با هدف روشن‌سازی تفاوت میان شناخت موضوع و استنباط حکم در مسائل پیچیده پزشکی، به تحلیل چالش‌ها و مشکلات فقهی مرتبط با مراقبت تسکینی در بیماران ناعلاج پرداخت. در این جلسه، اساتید حوزه بر اهمیت نقش فقیهان در راهنمایی پزشکان برای اتخاذ تصمیمات درست در موقعیت‌های حساس تأکید کردند و از ضرورت تبیین دقیق «موضوع» پیش از صدور حکم فقهی سخن گفتند. همچنین، به بررسی تفاوت‌های مراقبت تسکینی با اوتانازی و چالش‌های موجود در تصمیم‌گیری‌های درمانی اشاره شد.
گروه فقه سلامت و پزشکی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، با استقبال از مقاله سرکارخانم رستکی در تاریخ ۲۳ اسفندماه ۱۴۰۳ نشستی علمی با عنوان «موضوع‌شناسی فقهی مراقبت تسکینی در بیماران لاعلاج» و با حضور اساتید و پژوهشگران حوزه فقه و پزشکی برگزار کرد. این جلسه با دبیری حجت‌الاسلام والمسلمین شریفی آغاز شد. وی بر اهمیت موضوع‌شناسی در فرایند استنباط احکام فقهی تأکید کرد و مراقبت تسکینی را از مباحث نوظهور و نیازمند بررسی دقیق دانست.
دکتر امیرزاده، دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تربت حیدریه، و خانم فاطمه رستکی، دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق، به همراه دکتر غلامرضا خادمی، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد، به صورت برخط یافته‌های پژوهش خود را که از رساله دکتری خانم رستکی اخذ شده‌بود، ارائه دادند.
خانم رستکی با اشاره به انگیزه شخصی خود از تجربه نزدیک با بیماران لاعلاج، به تعریف مراقبت تسکینی پرداخت و آن را رویکردی فعال برای کاهش درد و رنج و ارتقای کیفیت زندگی بیماران در مراحل پایانی زندگی دانست. وی تأکید کرد: «در مراقبت تسکینی، عرض زندگی و کیفیت آن اهمیت دارد، نه مدت و طول آن». وی اقدامات این نوع مراقبت را شامل کنترل علائم آزاردهنده، قطع درمان‌های بی‌فایده و دردآور، مشاوره و حمایت‌های روانی، عاطفی و معنوی برشمرد و تفاوت بنیادین آن با اوتانازی را تشریح کرد. این پژوهشگر در ادامه به بررسی سازگاری مراقبت تسکینی با قواعد فقهی نظیر: قاعده لزوم حفظ نفس از طریق ایجاد آرامش، قاعده لا ضرر، قاعده نفی عسر و حرج و قادعده اهم و مهم پرداخت و مرجع تصمیم‌گیری را بر اساس قاعده سلطنت بر نفس، خود بیمار یا با اذن او، پزشک دانست.
دکتر خادمی نیز از منظر پزشکی به چالش درمان بیهوده و بی‌اثر اشاره کرد و گفت: « ما گاهی با مراقبت‌های ویژه که در سایه افزایش فناوری بدست آمده تنها رنج بیماران را زیاد می‌کنیم. حدود ۳۰ درصد مراقبت‌ها در ICU ها بیهوده است و هزینه‌های گزافی به سیستم درمانی و خانواده بیمار تحمیل می‌کند. همچنین خستگی، آثار روانی و ضربه‌های عاطفی که در این رابطه به کادر درمان وارد می‌شود و کمبود این نوع امکانات برای بیمارانی که احتمال درمان و بهبود آنان بسیار بیشتر است از دیگر چالش‌های این نوع درمان‌هاست. وی بر نیاز کادر درمان به راهنمایی فقهی برای تصمیم‌گیری در شرایط دشوار برای توقف درمان‌های بی‌فایده تأکید کرد.
نقد حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حجتﷲ بیات: چالش عنوان و روش‌شناسی
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حجتﷲ بیات، رئیس مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی، ضمن تقدیر از ورود پژوهشگران به این عرصه، نقد اصلی خود را متوجه عنوان مقاله «موضوع‌شناسی فقهی مراقبت تسکینی در بیماران لاعلاج» کرد. وی اظهار داشت: «این عنوان، توقع موضوع‌شناسی را ایجاد می‌کند، اما محتوای مقاله بیشتر به سمت صدور حکم فقهی رفته است. در موضوع‌شناسی فقهی، ما به دنبال چیستی موضوع هستیم، نه حکم تکلیفی یا وضعی آن».
دکتر بیات با اشاره به فعالیت‌های مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی، بر لزوم تفکیک میان «موضوع‌شناسی علمی»، «موضوع‌شناسی فقهی» ـ با فرایند شش مرحله‌ای و پاسخ به ۲۵ سؤال بنیادین ـ «موضوع‌شناسی مقایسه‌ای» و آنچه به اشتباه «موضوع‌شناسی حکمی» خوانده می‌شود، تأکید کرد. رئیس مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی در ادامه افزود: «مقاله حاضر بیشتر به مفهوم‌شناسی مراقبت تسکینی و سپس به کاربرد قواعد فقهی برای اثبات جواز آن پرداخته که این رویکردی حکمی است». وی همچنین عبارت «موضوع، اساس و علت حکم است» در چکیده مقاله را نیازمند اصلاح دانست، زیرا علت و معلول در امور تکوینی مطرح است، نه اعتباری.
نقد حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر کریمی‌نیا:
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر کریمی‌نیا نیز با تأیید نکات دکتر بیات در خصوص عدم هماهنگی کامل عنوان با محتوا، پیشنهاد کرد عنوان مقاله می‌توانست «مراقبت تسکینی از منظر قواعد فقهی» باشد. وی در ادامه افزود «حکم شرعی بر اساس ادله اربعه (کتاب، سنت، عقل و اجماع) استنباط می‌شود و قواعد فقه مؤید هستند، نه دلیل مستقل یا معیار استنباط».
این پژوهشگر همچنین به تعریف ارائه شده از مراقبت تسکینی پرداخت و پیشنهاد کرد که این تعریف باید به بیماری‌های تهدیدکننده حیات تصریح کند و اذعان نماید که کاهش درد و رنج، خود نوعی درمان است. عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم تعریفی بر اساس دیدگاه سازمان بهداشت جهانی و ملاحظات فقهی ارائه داد. وی در مورد قاعده «حفظ نفس» نیز بیان داشت: این قاعده مطلق است و قطع درمان مفید حرام است، لذا اقدامات تسکینی نباید منجر به تسریع مرگ بیمار شود.
در پایان این نشست با اشاره به پیچیدگی‌های این موضوع بار دیگر بر اهمیت نقش متخصصان در تبیین «موضوع» برای فقیه تأکید و ضمن تشکر از حضور اساتید و طرح مباحث، بر اهمیت توسعه این حوزه دانشی تأکید شد.
در پایان جلسه، حجت‌الاسلام والمسلمین شریفی ضمن تشکر و قدردانی از تلاش‌های صورت‌گرفته در ارائه موضوع و یافته‌های علمی حاضر، ابراز امیدواری نمود که این همکاری‌ها در آینده نیز ادامه یابد. همچنین دکتر امیرزاده از حضور تمامی حضار و زحمات برگزارکنندگان، به‌ویژه پیگیری‌های مستمر و ارزشمند دکتر داوودآبادی، صمیمانه تشکر کرد و ابراز داشت که این نشست می‌تواند به‌عنوان فتح‌بابی برای گسترش همکاری‌های آتی تلقی شود.