اشاره: در این نشست، به تبیین نگاه امام خمینی به گزاره‌های فقهی و نحوه انتخاب و عملیاتی‌سازی آنها در قالب هنجارهای اجتماعی پرداخته شد. تمرکز اصلی بر آن بود که امام نه همه، بلکه گزاره‌های دارای اولویت را به شیوه‌ای تدریجی و اخلاق‌محور در جامعه نهادینه کرد.
در نشست علمی با عنوان «روش تبدیل گزاره‌های فقهی به هنجارهای اجتماعی در سیره امام خمینی (پس از انقلاب)»، که در پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر و با همکاری میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد، حجت‌الاسلام والمسلمین مسیح بروجردی به ایراد نقطه نظرات خود پرداخت.
وی در ابتدای سخنان خود تأکید کرد که امام خمینی(ره) هرگز به دنبال تبدیل تمام گزاره‌های فقهی به هنجار اجتماعی نبودند، بلکه بر اساس مصلحت اندیشی، اولویت‌ها و اقتضاءاتی که یک رهبر دارد، گزاره‌هایی را که برای جامعه ضروری‌تر می‌دانستند، انتخاب و عملیاتی کردند.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در ادامه به مواردی اشاره کرد که امام خمینی(ره) پیش از انقلاب با روشنگری و تبین حقایق اسلام همانند: ظلم‌ستیزی و مبارزه با حاکم جائر، رسیدگی به محرومان و مستضعفان جامعه به عنوان یک وظیفه عمومی، دعوت مردم به ساخت و آبادانی کشور، استقامت در مقابل سختی‌ها و دعوت مردم برای خود کفایی، مسئله حجاب و فضا سازی امر به معروف و نهی از منکر برای شرکت در امر به معروف و نهی از منکر خاطرنشان کرد: امام راحل(ره) در صدد تبدیل این گزاره‌های فقهی به هنجارهای اجتماعی و نهادینه کردن آنها در جامعه بود.
وی در ادامه جامعه پذیری و جامعه‌پذیری سیاسی گزاره‌های فقهی را از مهم‌ترین اقدامات امام پس از انقلاب برشمرد و افزود: اقشار مختلف جامعه، پس از انقلاب اسلامی، خود را در قبال جامعه مسئول می‌دیدند. این نگرش از رویکردهای فقهی و روایی امام نشئت می‌گرفت و منجر به درونی‌سازی مفاهیم دینی در جامعه شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین مسیح بروجردی تأکید کرد که حساسیت اجتماعی به فساد، ظلم، و مسائل مسلمانان دیگر کشورها از جمله مسئله فلسطین، در نتیجه تربیت اخلاقی و سیاسی‌ای بود که امام پایه‌ریزی کرده بود.
حجت‌الاسلام و المسلمین بروجردی با اشاره به جایگاه والای اخلاق در اندیشه امام به عنوان مدرس اخلاق تصریح کرد: امام(ره) برای تبدیل گزاره‌های فقهی به هنجارهای اجتماعی از اخلاق و عرفان استفاده کرد بودند، و از همین منظر موفق شدند رفتار فردی را به ساختار اجتماعی پیوند بزنند. ایشان معتقد بودند ظاهر و باطن انسان در تعامل مستقیم است و اصلاح هر یک، منجر به اصلاح دیگری می‌شود.
ایشان در این رابطه خاطرنشان کردند: امام بین فقه، اخلاق و عرفان تمایز قائل بودند. فقه، رفتار را قانون‌مند می‌کرد؛ اخلاق، ملکات نفسانی را تربیت می‌کرد؛ و عرفان، ناظر به ارتباط درونی انسان با خدا بود. بر این اساس اخلاق باطن فقه و عرفان باطن اخلاق این سه در اندیشه امام به صورت یک منظومه منسجم عمل می‌کردند. امام خمینی(ره) بر این باور بودند که: اگر قرار است گزاره‌های فقهی در جامعه نهادینه شود، نخست باید زیربنای اعتقادی مردم اصلاح شود، بر این اساس باید در تبلیغ بر اساس اصلاح ساختار اعتقادی مردم ریشه یابی و برنامه ریزی شود.
وی دومین مبنا امام خمینی(ره) را در این رابطه فطرت پاک بشری معرفی نمود و اظهارداشت: یکی از مبانی امام در نهادینه سازی گزاره‌های فقهی در جامعه فطرت انسان ها بود، ایشان انسان را فطرتاً خداجو و درپی کمال مطلق می‌دانست و اسلام را دین کامل و براساس فطرت نامیدند.
استاد درس خارج حوزه علمیه قم یکی از روش‌های کلیدی امام را تکرار هدفمند و الگوسازی اجتماعی دانست و گفت: امام می‌فرمودند اگر می‌خواهید ذکر لااله‌الاﷲ در قلب بنشیند، باید زبان قلب باز شود؛ این نیازمند تکرار مستمر است.
او از جهاد سازندگی، نماز جمعه، راهپیمایی روز قدس، و بسیج مردمی به‌عنوان نمونه‌هایی یاد کرد که نشان‌دهنده تبدیل مفاهیم فقهی به ساختارهای اجتماعی نهادینه شده‌اند.
وی همچنین به برخی گزاره‌های کلیدی مانند حمایت از مستضعفین، اقتصاد مقاومتی، وحدت، انگیزه الهی، شهادت‌طلبی و امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرد که امام آنها را از حالت انفرادی خارج کرده و در قالب وظایف اجتماعی، برای مردم و حاکمیت معنا کرده بود و یادآور شد: در اندیشه و بینش امام خمینی(ره) انسان‌ها تک تک و در دل جامعه اصلاح می‌شوند، از این رو امام برای ارتباط با نهادهایی همچون جهاد سازندگی و … مردم را تشویق و به سوی آنها سوق می‌دادند.
حجت‌الاسلام و المسلمین بروجردی اظهار داشت: برای امام، ولایت به معنای حکومت مردمی است. ایشان مردم را در تشکیل و حفظ حکومت شریک می‌دانستند. این برخاسته از نگاه فقهی-اجتماعی به ولایت فقیه بود و حکومت را از احکام اولیه اسلام و مقدم بر آنها می‌دانست.
در بخش پایانی نشست، استاد بروجردی در پاسخ به پرسش‌های شرکت‌کنندگان گفت: «امام حکومت اسلامی را ابزاری برای تحقق ارزش‌های دینی می‌دانستند. تمرکز ایشان بر تشکیل حکومت، به دلیل اهمیت آن به‌عنوان بستر اجرایی‌شدن احکام و ارزش‌های اسلامی بود، نه اینکه سایر مفاهیم را نادیده بگیرند.»
او افزود که امام علاوه بر سیر اخلاقی و عرفانی فردی، نگاه حکومتی برای هنجارسازی داشتند و بر این اساس بسیاری از اصول قانون اساسی، سازمان‌ها و نهادهای انقلابی را با همین نگاه پایه‌گذاری کردند.
در پایان نشست، بروجردی تأکید کرد که روش امام در هنجارسازی نه صرفاً یک نظریه انتزاعی، بلکه فرآیندی تربیتی، تدریجی، متکی بر تکرار، الگوسازی و درک روان‌شناسی اجتماعی بود.
وی خاطرنشان کرد که امام خمینی با بهره‌گیری از آموزه‌های اخلاقی و عرفانی، و بدون تعارض با فقه، توانستند مفاهیم اصیل دینی را در قالبی اجتماعی و کاربردی وارد زندگی مردم کنند. راهپیمایی‌ها، نماز جمعه، و تقابل با استعمار و استکبار، بخشی از این پیاده‌سازی موفق است.
سخن پایانی:
نشست «روش تبدیل گزاره‌های فقهی به هنجارهای اجتماعی در سیره امام خمینی(ره)» نگاهی نو به سیره حکومتی-اخلاقی بنیان‌گذار انقلاب اسلامی داشت. سخنان حجت‌الاسلام و المسلمین بروجردی نشان داد که امام نه‌تنها نظریه‌پرداز فقه و اخلاق بود، بلکه مجری و طراح نهادهایی بود که امروز نیز ستون‌های اصلی جامعه اسلامی ایران را شکل داده‌اند.