حجت‌الاسلام محمد سعید جواهری، معاون علمی‌پژوهشی مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا، به بیان چیستی، چرایی و اهمیت علم موضوع‌شناسی احکام فقهی پرداخت و اظهار داشت: منظور از موضوع‌شناسی این است که ابعاد و زوایای یک گزاره فقهی غیر از آنچه محمول قضیه بوده و به‌عنوان حکم نامیده می‌شود، مورد بررسی و شناسایی قرار گیرد؛ بنابراین پژوهشگران در این عرصه باید حول محور عناصر تشکیل‌دهنده موضوعات و نیز قیود و شروط دخیل در موضوع به تحقیق و پژوهش بپردازند.
معاون علمی‌پژوهشی مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی با بیان این‌که قلمرو موضوع‌شناسی احکام فقهی بسیار گسترده و پهناور است، افزود: در میان حوزویان مشهور شده است که تعیین موضوع و مصداق شأن فقیه نبوده و از دایره فتاوای مراجع تقلید خارج است؛ این سخن تا جایی صحت دارد که مراد، تعیین مصادیق جزئی باشد.
صبغه موضوع‌شناسی در فقه
این استاد درس خارج حوزه علمیه خاطرنشان کرد: در تمام فقه، راجع به شروط ارکان، اجزاء و تعاریف، مباحثی مطرح شده است؛ مباحثی همچون تعریف و اقسام طهارت، ماهیت بیع، مراد از تملیک منفعت، شک در جزئیت جزء و شک در شرطیت شرط، همگی دررابطه‌با موضوع مورد امعان قرار گرفته و صبغه موضوع‌شناسی پیدا می‌کنند.
حجت‌الاسلام جواهری افزود: تعیین مصداق جزئی همچون شراب بودن یک مایع، نه امکان‌پذیر بوده و نه در شأن فقیه است؛ اما تعیین مصادیق کلی، به‌وفور در طول تاریخ فقهای ما مطرح شده و بر مباحث مربوط به آن، اظهارنظر شده است.
موضوع‌شناسی در مصادر و منابع استفتایی فتوایی
وی یادآور شد: با نگاه به مصادر و منابع استفتایی فتوایی، نیم یا بیش از نیمی از مسائل درباره صدق عنوان و امثال آن بحث می‌کند؛ بنابراین اگر بگوییم فقیه کاری به موضوع ندارد، به این معناست که به فقیه اجازه می‌دهیم تا از روی جهل فتوا بدهد؛ درحالی‌که روایات بسیاری فتوای به غیر علم را مذمت کرده‌اند.
معاون علمی‌پژوهشی مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی تأکید کرد: هر قضیه‌ای مرکب از موضوع و محمول بوده و موضوع کلی فقه، فعل مکلف اعم از مستقیم و غیرمستقیم است؛ بنابراین مادامی که موضوعی به‌درستی ترسیم نشود، نمی‌توان حکم حلال یا حرام را در خصوص آن موضوع صادر کرد.
اکثر قریب به‌اتفاق فقه، متمرکز بر افعال مکلف است
وی گفت: اکثر قریب به‌اتفاق فقه، روی فعل مکلف تمرکز دارد؛ ما احکامی را که می‌خواهیم به این افعال نسبت بدهیم چه احکام تکلیفی و چه احکام وضعی، به‌عبارت‌دیگر چه مستقیم و چه غیرمستقیم بالاخره باید آن فعل را بشناسیم که حکم بر مجهول چگونه تصور می‌شود؟
استاد درس خارج حوزه علمیه تصریح کرد: چنانچه مراد از شناخت موضوع، استخراج جنس و فصل آن موضوع باشد، چنین امری شدنی نیست چراکه مختص حوزه معصومین(ع) بوده و ما نمی‌توانیم ماهیت موضوعات را آن‌گونه که شایسته و بایسته است، درک کنیم.
وی تأکید کرد: این‌که فقهای شیعه در بسیاری از ماهیات حقوقی و غیرحقوقی فقه ورود پیدا نکردند به این دلیل است که امکان تعریف حدی ماهیات وجود ندارد؛ این‌ها تعاریف رسمی است؛ اما این مسئله به معنای منسد بودن باب علم موضوع‌شناسی هم نیست.
حجت‌الاسلام جواهری عنوان کرد: هرچند که باب شناخت ماهیات موضوعات به طور جامع‌ومانع برای ما مفتوح و میسور نیست اما راه شناخت موضوعات احکام از طریق احصاء عناصر تشکیل‌دهنده وجود ماهیات ممکن است.
تقدیر رهبر معظم انقلاب از ورود طلاب و دانشجویان به عرصه موضوع‌شناسی احکام فقهی
وی با بیان این‌که رهبر معظم انقلاب، ورود عده‌ای از طلاب و دانشجویان به عرصه موضوع‌شناسی احکام فقهی را قابل تقدیر دانستند، اظهار داشت: همچنین به فرمایش حضرت آیتﷲ صافی گلپایگانی با ورود به این عرصه، به کاری دست زدیم که فقه را زنده می‌کند.
معاون علمی‌پژوهشی مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی بیان کرد: حضرت آیتﷲ مکارم شیرازی ورود به عرصه موضوع‌شناسی احکام فقهی را قدم بر وادی سنگلاخی توصیف کردند؛ همچنین به فرمایش حضرت آیتﷲ شبیری‌زنجانی این مهم کاری زمین مانده بود که به آن دست زدیم.
وی ادامه داد: موضوع‌شناسی احکام فقهی، کاری جدید و سرنوشت‌ساز است؛ هم تخصص‌های مختلف را می‌طلبد و هم حجیم و دریایی بی‌انتها است.
حجت‌الاسلام جواهری ابراز کرد: موضوع‌شناسی احکام فقهی همت می‌خواهد؛ رنج‌کشیدن، موی سر و صورت سفید کردن و به قول قدیمی‌ها دود چراغ خوردن می‌طلبد و واقعاً یک جهاد علمی است.
شناخت موضوع به معنای استخراج جنس و فصل نیست
وی افزود: شناخت موضوع به معنای استخراج جنس و فصل و شناخت ماهیت حقیقی یک امر نیست؛ موضوعات احکام فقهی تمام مباحثی هستند که ورای حکم شرعی مطرح می‌شود و ما با احصاء عناصر تشکیل‌دهنده، آنان را شناسایی می‌کنیم.
معاون علمی‌پژوهشی مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی خاطرنشان کرد: اگر کسی اشکال کند که کتاب‌هایی همچون کفایة‌الاصول چنین تعریفی از موضوعات فقهی ندارند، باید بگوییم که مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی درگیر اصطلاحات نبوده و به دنبال شناسایی هر آن چیزی است که ورای حکم شرعی مطرح می‌شود.
وی یادآور شد: احصا عناصر موضوع، تعیین یا تشخیص مصادیق کلی موضوع، موضوع‌یابی، موضوع بانی و تطبیق دادن رویدادها و حوادث نوظهور و مسائل مستحدثه بر موضوعات شناخته شده فقهی از نتایج فعالیت‌های موضوع‌شناسی به شمار می‌رود.
حجت‌الاسلام جواهری با بیان این‌که بالا بردن قدرت پیش‌بینی یکی از وظایف پژوهشگران موضوع شناس است، تأکید کرد: همان‌طور که علمای سلف، ریزترین مسائل فقهی را رصد و مباحث مربوط به آن را بیان می‌کردند، امروز هم باید تمام موضوعات جدیدی که مطرح می‌شود را شناسایی و موضوعات روز را پیش‌بینی کرد تا بتوان به احکام شرعی مربوط به آنان رسید.
موضوع بانی از رسالت‌های موضوع‌شناسی احکام فقهی
وی با بیان این‌که موضوع بانی یکی از رسالت‌های مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی است، تصریح کرد: موضوع بانی به این معناست که اگر یک موضوعی در یک شرایط خاص زمانی و مکانی معنا و مفهوم خاص داشت، دریابیم که آیا این موضوع الان هم با همان قدوقواره و حدود و رسوم مطرح است یا عوض شده است؟
استاد درس خارج حوزه علمیه در پایان با بیان این‌که تطبیق موضوعات احکام فقهی با شرایط متفاوت زمانی و مکانی یکی از وظایف محققان و پژوهشگران موضوع شناس است، گفت: موضوع‌شناسی فقهی باید با مشارکت، استدامت و محققانه پیگیری شود.