نشست تخصصی «ضابطه فقهی تعیین زمان ولوج روح» روز ۲۶ تیرماه در پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر برگزار شد.
در آغاز این نشست تخصصی حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمهدی کریمی‌نیا؛ دبیر جلسه به بیان اهمیت موضوع پرداخت و گفت: «موضوع ولوج روح، یکی از مباحث مهم فقهی است که علاوه بر جنبه‌های پزشکی و فلسفی، آثار فقهی و حقوقی قابل توجهی دارد و در دادگاه‌ها و مباحث حقوقی نیز مطرح است.
وی با توجه به تفاوت و اختلاف آراء فقها افزود:« هدف ما در این نشست علمی، تمرکز بر ضابطه فقهی زمان ولوج روح بر اساس آیات و روایات ائمه معصومین(ع) و بررسی دیدگاه‌های فقها است تا بتواند به عنوان یک معیار و مبنا برای محاکم قضایی و پزشکی قانونی مورد استفاده قراربگیرد».
ارائه دیدگاه حجت‌الاسلام والمسلمین نصرﷲی‌نیا
در بخش ارائه، حجت‌الاسلام والمسلمین نصرالهی‌نیا به تشریح و بیان یافته های خود پرداخت و اظهار داشت: «مسئله تعیین زمان ولوج روح، دارای آثار حقوقی و فقهی مهمی است، به عنوان مثال تفاوت میزان دیه جنینی که روح در آن دمیده شده با جنینی که هنوز روح در آن نفوذ نکرده است، قابل توجه است، همچنین بحث کفن و دفن، غسل میت و… از دیگر موضوعاتی است که ارتباط مستقیم با این موضوع دارد.
ایشان با اشاره به تفاوت اصطلاحات «ولوج روح»، «نفخ روح» و «حلول روح» بیان داشت: «واژه ولوج روح که میان فقهای عظام رایج شده، در قرآن به صورت لفظی نیامده است و بیشتر واژه نفخ به کار رفته که به معنای دمیدن است».
الهی‌نیا افزود: «محققان و فقهای مشهور شیعه و اهل سنت معتقدند ولوج روح پایان چهارماهگی صورت می‌گیرد، البته برخی اهل سنت زمان آن را تا ده روز پس از چهارماهگی نیز می‌دانند. همچنین دیدگاه‌هایی وجود دارد که ولوج روح ممکن است تا شش ماهگی به تأخیر افتد یا متغیر باشد، اما اکثر روایات معتبر، نفخ روح را پس از چهارماهگی بیان می‌کنند».
وی با اشاره به آیه ۸۵ سوره اسراء (وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا) خاطرنشان کرد: « در جنین شناسی، بحثی تحت عنوان حلول روح نداریم؛ بلکه آن چیزی که علم پزشکی در این مورد بحث می‌کنه و شباهتی به بحث فقهی و حالا کلامی ما داره بحث حیات هست است و باید توجه داشت موضوع ولوج روح امر غیرمادی و ماورایی است و نباید آن را صرفاً به مباحث جنین‌شناسی علمی مرتبط دانست، زیرا حرکات جنین در مراحل اول داخل رحم، دال بر حیات روحانی نیست».
این پژوهشگر فقه پژشکی با اشاره به آیات قرآن اظهار داشت: روند تکوین انسان از مراحل ابتدایی تا خلقت کامل، در چند آیه به‌صورت اجمالی مطرح شده است. یکی از آیات مهم در این زمینه، آیه‌ای از سوره مؤمنون است که می‌فرماید:«ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ»، در این آیه، به مراحل تکوینی جنین اشاره شده است: از نطفه به علقه، سپس مضغه، بعد استخوان، سپس پوشیده شدن استخوان با گوشت و در نهایت، مرحله‌ای فراتر به نام «خلقاً آخر» که برخی از مفسران آن را اشاره به دمیده شدن روح یا شروع ویژگی‌های انسانی مستقل دانسته‌اند.
آیه دومی که به آن اشاره شد، آیه ۷۲ سوره ص که به بحث تسویه و نفخ روح برمی‌گردد. در قرآن آمده است:« فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ» در این آیه، مرحله‌ای فراتر از ساختار زیستی مطرح می‌شود؛ جایی که خداوند پس از «تسویه» (یعنی کامل کردن خلقت جسمانی)، روح خود را در انسان می‌دمد. این مرحله را می‌توان نقطه آغاز ویژگی‌های روحانی و انسانی حقیقی دانست. ولی زمان دقیق دمیدن روح را مشخص نمی‌سازند.
وی در ادامه افزود: «روایات متعددی از امام رضا(ع) و دیگر معصومین وجود دارد که نفخ روح را در پایان چهارماهگی بیان می‌کنند، در روایات ما آمده است که پس از گذشت اربع ماه (چهار ماه) روح در جنین دمیده می‌شود. گاهی در این روایات از عبارت «نفخ روح» استفاده شده و گاهی نیز تعابیر مشابهی وجود دارد.
برای مثال، در روایت بزنطی از حضرت امام رضا علیه‌السلام نقل شده است که: بعد از پایان ۱۲۰ روز (چهار ماه) خداوند دو ملک خلاق و صورتگر را به سوی جنین می‌فرستد که صورت او را شکل دهند، رزقش را بنویسند و همچنین سرنوشت سعادت یا شقاوت او را تعیین کنند».
این روایت با عبارت: «فإذا تمت الأربعة أشهر بعث ﷲ إليها ملكين خلاقين يسووران ويكتبان رزقه وعجله وشقيا وسعيدا» بیان شده است.
بر اساس این روایت، پس از اتمام چهار ماه، این دو ملک مامور می‌شوند تا نقش‌های مهمی در شکل‌گیری و تعیین سرنوشت جنین ایفا کنند. درباره این مسئله بحث‌های کلامی متعددی نیز وجود دارد که می‌توان در ادامه به آن پرداخت.
در پایان بخش ارائه، حجت‌الاسلام نصرالهی‌نیا بر تطابق یافته‌های علمی، فقهی و روایی تأکید کرد و گفت: «با توجه به این شواهد می‌توان نتیجه گرفت که زمان ولوج روح به طور غالب پایان چهارماهگی است».
نقد و بررسی حجت‌الاسلام والمسلمین میرسالاری
ناقد جلسه، حجت‌الاسلام والمسلمین میرسالاری، ضمن تقدیر از دقت و کوشش ارائه‌کننده، به نقد مطالب بیان شده پرداخت و گفت: یکی از نکات مهم تعیین ابتدای چهارماهگی و نقش آن در تعیین زمان نفخ روح است، به نظر می‌رسد که پایان چهارماهگی، صرفاً شرط لازم برای ولوج روح باشد، اما شرط کافی محسوب نمی‌شود. حتی ممکن است قول مشهور نیز بر همین اساس استوار باشد، یعنی صرف پایان چهارماهگی به‌تنهایی برای اثبات ولوج روح کافی نباشد».
وی در ادامه افزود: «تعیین ابتدای این بازه زمانی چهارماهه؛ مسئله‌ای که در بسیاری از بحث‌ها از جمله سخنان ارائه‌دهنده جلسه، به‌صراحت مشخص نشده است. در برخی موارد، به نظر می‌رسد ابتدای این چهارماهگی به مباحثی چون زمان انزال، لقاح، یا لانه‌گزینی جنین نسبت داده شده است، اما هیچ‌یک از این احتمالات به‌صورت قطعی و مبنایی تعیین نشده‌اند.»
او با اشاره به مباحث پزشکی ادامه داد:«آیا منظور از ابتدای چهارماهگی، زمان ورود اسپرم به رحم است؟ یا لحظه لقاح اسپرم با تخمک؟ یا زمانی که جنین (رویان) به دیواره رحم متصل شده و لانه‌گزینی آغاز می‌شود؟ اگر قرار است برای پایان چهارماهگی ضابطه فقهی داشته باشیم، باید ابتدا آغاز آن را نیز دقیقاً مشخص کنیم. شاید همین ابهام در تعیین مبدأ زمانی، دلیل اصلی اختلاف نظرها در مسئله زمان ولوج روح باشد».
وی در پایان تأکید کرد:«حتی باید بررسی شود که از منظر علمی و پزشکی، آیا امکان تعیین دقیق زمان لقاح و تشکیل جنین وجود دارد یا نه؟ چرا که در برخی موارد، فاصله‌ای نامشخص بین انزال و لقاح وجود دارد که ممکن است در تعیین زمان دقیق چهارماهگی، اختلال ایجاد کند».
وی در پایان ابراز امیدواری کرد این نشست مقدمه‌ای برای پژوهش‌های دقیق‌تر و مباحث عمیق‌تر در حوزه فقه پزشکی باشد.