اشاره: سرعت رشد فناوری‌های دیجیتال و ابزارهای فضای مجازی آن قدر بالا است که پیش‌بینی آینده این فضا و شیوه حکمرانی در آن را به‌غایت دشوار نموده است. دکتر رمضانعلی بذرافشان، عضو هیئت‌رئیسه انجمن علمی رسانه و تبلیغ حوزه‌های علمیه اما معتقد است نقش فقه در آینده حکمرانی فضای مجازی بیشتر از میزان کنونی خواهد بود. او در گفتگوی اختصاصی با فقه معاصر، هم مهم‌ترین مسائل آینده حکمرانی فضای مجازی را بازگو کرد و هم از راه‌حل‌های برون‌رفت از چالش‌های آینده فضای مجازی سخن گفت. وی از معدود فعالان علمی حوزه رسانه و فضای مجازی بود که نه با ناامیدی از آینده فضای مجازی سخن گفت و نه با شگفت‌زدگی و اعجاب؛ بلکه به ترسیم دقیق فضای آینده و ارائه راه‌حل‌های عملیاتی پرداخت. مشروح این گفتگوی جذاب و خواندنی، از نگاه شما می‌گذرد:
فقه معاصر: مهم‌ترین مسائل فراروی حکمرانی در فضای مجازی در ۱۰۰ سال آینده را چه مسائلی می‌دانید؟
بذرافشان: با وضعیتی که رشد و توسعه فناوری‌های نوین را پیش رو داریم و وضعیتی که هوش مصنوعی و جنگ شناختی ایجاد کرده می‌شود حدس زد که مهم‌ترین مسائل پیش‌روی حکمرانی فضای مجازی در ۱۰۰ سال آینده را می‌توان در چند دسته تقسیم کرد:
تنش بین حاکمیت ملی و ماهیت فرامرزی فضای مجازی: ازآنجاکه فضای مجازی ذاتاً پدیده‌ای فرامرزی است، اعمال حاکمیت ملی بر آن با چالش‌های جدی مواجه است. دولت‌ها تلاش می‌کنند قوانین و مقررات خود را در این فضا اعمال کنند، اما به دلیل ماهیت جهانی این فضا، با موانع بسیاری روبرو هستند.
توسعة فناوری‌های نوین و مسائل حقوقی و اخلاقی مرتبط: سرعت سرسام‌آور توسعة فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، بلاک‌چین، و اینترنت اشیا، مسائل حقوقی و اخلاقی جدیدی را پیش‌روی حکمرانی فضای مجازی قرار می‌دهد. برای مثال، استفاده از هوش مصنوعی در تصمیم‌گیری‌های حساس، می‌تواند منجر به تبعیض و نابرابری شود.
حفظ حریم خصوصی و امنیت داده‌ها: با افزایش حجم داده‌های شخصی ذخیره شده در فضای مجازی، حفظ حریم خصوصی و امنیت این داده‌ها به یک چالش بزرگ تبدیل شده است. جرایم سایبری، نفوذ به داده‌ها، و سوءاستفاده از اطلاعات شخصی، از جمله تهدیدات جدی در این زمینه هستند.
گسترش اطلاعات نادرست و اخبار جعلی: انتشار اطلاعات نادرست و اخبار جعلی در فضای مجازی، می‌تواند تأثیرات منفی جدی بر افکار عمومی و امنیت جامعه داشته باشد. مقابله با این پدیده، نیازمند راهکارهای مؤثر و همکاری بین‌المللی است. انواع شبهاتی که پیش رو خواهیم داشت و ضرورت پاسخگویی به این شبهات و نابرابری مردم در زمینه دسترسی و مدیریت فضای مجازی و… یکی از مشکلات پیش رو خواهد بود.
شکاف دیجیتالی: شکاف دیجیتالی بین کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه، و همچنین بین اقشار مختلف جامعه، می‌تواند به نابرابری بیشتر در دسترسی به فرصت‌ها و منابع در فضای مجازی منجر شود.
فقه معاصر: آیا فضای مجازی در ۱۰۰ آینده، اساساً قابل حکمرانی دولتی هست یا آنکه شیوه حکمرانی، کاملاً به صورت مشارکتی توسط تمام مردم انجام می‌شود؟
بذرافشان: به نظر می‌رسد که در ۱۰۰ سال آینده، حکمرانی فضای مجازی به سمت یک مدل مشارکتی و چند ذی‌نفعی پیش خواهد رفت. در این مدل، دولت‌ها همچنان نقش مهمی در تنظیم و نظارت بر فضای مجازی ایفا خواهند کرد، اما نقش کاربران، سازمان‌های مردم‌نهاد، و بخش خصوصی نیز پررنگ‌تر خواهد شد.
دولت‌ها با تدوین قوانین و مقررات، تعیین استانداردها، و ایجاد سازوکارهای نظارتی، به حفظ امنیت و نظم در فضای مجازی کمک خواهند کرد. کاربران نیز با مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها، ارائه بازخوردها، و گزارش تخلفات، در شکل‌دهی قوانین و سیاست‌های مرتبط با فضای مجازی نقش خواهند داشت. سازمان‌های مردم‌نهاد و بخش خصوصی نیز با ارائه خدمات، توسعة فناوری‌ها، و نظارت بر عملکرد پلتفرم‌ها، به حکمرانی بهتر فضای مجازی کمک خواهند کرد.
قابل توجه اینکه:
حکمرانی فضای مجازی با چالش‌های پیچیده‌ای روبروست و مدل‌های مختلفی برای آن وجود دارد. مدل حاکمیت دولتی با وضع قوانین و نظارت، امنیت را افزایش می‌دهد اما آزادی بیان را محدود می‌کند. مدل خودگردانی با مشارکت کاربران، پویایی را بیشتر می‌کند اما در مقابله با جرایم سایبری ضعیف است. مدل چند ذی‌نفعی با همکاری ذی‌نفعان، حکمرانی متعادلی را ایجاد می‌کند اما هماهنگی دشوار است. مدل ترکیبی با بهره‌گیری از مزایای مدل‌های دیگر، حکمرانی بهتری را ارائه می‌دهد. مدل‌های مشارکتی و چند ذی‌نفعی به دلیل توجه به حقوق همه ذی‌نفعان، مناسب‌تر به نظر می‌رسند؛ ولی می‌توان گفت ازآنجایی‌که نظام حاکم بر مدیریت انواع پلتفرم‌ها، ابزار و لوازم فناورانه در سطح بین‌المللی فقط توسط قدرتمندان این عرضه ممکن خواهد بود و از عهده شرکت‌ها و تشکیلات خُرد یا منطقه‌ای برنخواهد آمد این احتمال را تقویت می‌کند که استراتژی حاکم دست قدرتمندان عرصه سایبر و داده‌های تجمیعی خواهد بود و بقیه شهروندان فضای مجازی مجبور به تبعیت خواهند بود مگر این که نظام‌های خرد هم در کنار یکدیگر متحد شوند تا بتوانند در مقابل ابرقدرت‌های این عرصه عرض‌اندام کنند.
فقه معاصر: میزان دخالت فضای مجازی در عرصه زندگی مردم در ۱۰۰ آینده را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟ آیا این دخالت، حداکثری خواهد بود یا آنکه با دل‌زدگی مردم از فضای مجازی، رو به حداقل خواهد رفت؟
بذرافشان: میزان پیش‌بینی دقیق میزان دخالت فضای مجازی در زندگی مردم در سال‌های آینده، امری دشوار است؛ بااین‌حال، باتوجه‌به روندهای فعلی و پیشرفت‌های فناوری، می‌توان به برخی احتمالات اشاره کرد:
احتمال اول؛ دخالت حداکثری: ادغام کامل دنیای فیزیکی و مجازی، هوش مصنوعی همه‌جانبه، اینترنت اشیا گسترده، دنیای مجازی شخصی‌سازی‌شده،
احتمال دوم؛ دل‌زدگی و کاهش دخالت: خستگی از فضای مجازی، نگرانی‌های امنیتی و حریم خصوصی، تأثیرات منفی بر سلامت، بازگشت به ارزش‌های سنتی،
احتمال سوم؛ تعادل بین دنیای واقعی و مجازی: استفاده آگاهانه و متعادل، تمرکز بر تعاملات واقعی، توسعه فناوری‌های انسانی،
به نظر می‌رسد که احتمال سوم، یعنی تعادل بین دنیای واقعی و مجازی، محتمل‌ترین سناریو باشد. با افزایش آگاهی و دانش مردم، و همچنین توسعه فناوری‌های انسانی، می‌توان از فضای مجازی به طور مفید و سازنده استفاده کرد و از تأثیرات منفی آن جلوگیری نمود. درهرصورت، فضای مجازی به‌عنوان یک بخش جدایی‌ناپذیر از زندگی انسان‌ها باقی خواهد ماند و نقش مهمی در آینده ایفا خواهد کرد.
لذا می‌توان گفت که در ۱۰۰ سال آینده، فضای مجازی به طور فزاینده‌ای در زندگی مردم دخالت خواهد داشت. با پیشرفت فناوری‌هایی مانند واقعیت افزوده، واقعیت مجازی، و اینترنت اشیا، مرز بین دنیای واقعی و مجازی کم‌رنگ‌تر خواهد شد و افراد بسیاری از فعالیت‌های خود را در فضای مجازی انجام خواهند داد.
بااین‌حال، این دخالت لزوماً به معنای حداکثری بودن آن نیست. ممکن است در کنار مزایای فراوان، مشکلاتی مانند اعتیاد به فضای مجازی، انزوای اجتماعی، و کاهش تعاملات واقعی نیز افزایش یابد. در این صورت، احتمال دل‌زدگی مردم از فضای مجازی و تلاش برای ایجاد تعادل بین دنیای واقعی و مجازی وجود دارد.
فقه معاصر: دخالت دانش‌های اسلامی به‌خصوص دانش فقه در حکمرانی فضای مجازی در ۱۰۰ سال آینده را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
بذرافشان: باتوجه‌به اهمیت روزافزون فضای مجازی و تأثیر آن بر زندگی مسلمانان، انتظار می‌رود که دانش‌های اسلامی، به‌خصوص فقه، نقش پررنگ‌تری در حکمرانی این فضا ایفا کنند.
فقها و علمای اسلامی با ارائه دیدگاه‌ها و راهکارهای مبتنی بر آموزه‌های دینی، می‌توانند به تدوین قوانین و مقررات اخلاقی و اسلامی در فضای مجازی کمک کنند. همچنین، فقه می‌تواند در زمینۀ حل مسائل حقوقی و شرعی مرتبط با فضای مجازی، مانند معاملات برخط، مالکیت معنوی، و حریم خصوصی، راهنمایی‌های لازم را ارائه دهد.
با اشاره به اهمیتی که فضای مجازی در زندگی مردم پیدا کرده و تأثیر آن بر ابعاد مختلف زندگی، پیش‌بینی می‌شود که دانش‌های اسلامی، به‌خصوص فقه، نقش پررنگ‌تری در حکمرانی این فضا در ۱۰۰ سال آینده ایفا کنند. فقها و علمای اسلامی با ارائه دیدگاه‌ها و راهکارهای مبتنی بر آموزه‌های دینی، می‌توانند به تدوین قوانین و مقررات اخلاقی و اسلامی در فضای مجازی کمک کنند.
بااین‌حال، میزان تأثیرگذاری فقه و آموزه‌های شیعی در حکمرانی فضای مجازی، به عوامل مختلفی بستگی دارد که از جمله آنها می‌توان به میزان پذیرش عمومی این آموزه‌ها، توانایی انطباق آنها با مسائل روز، و همکاری با سایر حوزه‌های علمی و تخصصی اشاره کرد. در مجموع، به نظر می‌رسد که دانش‌های اسلامی، به‌خصوص فقه، با ارائه مبانی اخلاقی و حقوقی، می‌توانند نقش مهمی در شکل‌دهی و هدایت فضای مجازی در آینده ایفا کنند و به حکمرانی بهتر و عادلانه‌تر آن کمک کنند.
فقه معاصر: برای حکمرانی مطلوب در مورد فضای مجازی در ۱۰۰ سال آینده، چه کارهایی باید انجام شود؟
بذرافشان: برای حکمرانی مطلوب در مورد فضای مجازی در ۱۰۰ سال آینده، لازم است اقدامات زیر انجام شود:
- توسعة فناوری‌های نوین: استفاده و توسعه مداوم از فناوری‌های نوینی مانند هوش مصنوعی، بلاک‌چین، و اینترنت اشیا برای بهبود امنیت، افزایش کارآیی، و کاهش هزینه‌ها ضروری خواهد بود.
- ایجاد چارچوب‌های قانونی و مقرراتی مناسب: تدوین و اجرای قوانین و مقررات به‌روز و جامع که بتوانند پاسخگوی نیازهای متغیر فضای مجازی باشند. این قوانین باید تعادلی بین حفاظت از حقوق کاربران و ایجاد فرصت‌های نوآوری ایجاد کنند.
- همکاری بین‌المللی: ایجاد بسترهای همکاری بین‌المللی برای مقابله با تهدیدات سایبری و ایجاد توافقات و استانداردهای جهانی برای حکمرانی فضای مجازی اهمیت دارد.
- آموزش و آگاهی‌بخشی: افزایش سطح آگاهی و آموزش کاربران در زمینه‌های مختلف مرتبط با فضای مجازی، از جمله امنیت سایبری، حفظ حریم خصوصی و استفاده بهینه از فناوری‌ها.
- حفظ حریم خصوصی و امنیت: توسعه و اجرای راه‌حل‌های مؤثر برای حفظ حریم خصوصی کاربران و افزایش امنیت اطلاعات آنها. این شامل استفاده از فناوری‌های نوین و به‌روز رسانی مداوم سیستم‌ها و پروتکل‌هاست.
- توسعه زیرساخت‌های دیجیتال: ایجاد و توسعه زیرساخت‌های دیجیتال قوی و پایدار که بتوانند نیازهای رو به رشد کاربران و سازمان‌ها را در ۱۰۰ سال آینده پشتیبانی کنند.
- تشویق به نوآوری و کارآفرینی: ایجاد بسترهای حمایتی برای نوآوری و کارآفرینی در حوزه فضای مجازی که می‌تواند به توسعه اقتصاد دیجیتال و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید کمک کند.
- حکمرانی مبتنی بر داده: استفاده از تحلیل داده‌ها و اطلاعات برای اتخاذ تصمیمات بهتر و بهبود حکمرانی در فضای مجازی. این شامل تحلیل تهدیدات، نیازها و روندهای موجود است.
- پایداری و مسئولیت‌پذیری: توجه به اصول پایداری و مسئولیت‌پذیری اجتماعی در حکمرانی فضای مجازی، به‌ویژه در زمینه استفاده از منابع و حفاظت از محیط‌زیست.
برخی از چالش‌های پیش رو عبارت‌اند از:
- ۱. توسعه سریع فناوری: سرعت بالای تغییرات فناوری، تدوین قوانین و سیاست‌های به روز را دشوار می‌سازد.
- ۲. ماهیت فرامرزی: ماهیت فرامرزی فضای مجازی، اعمال حاکمیت ملی و همکاری بین‌المللی را پیچیده می‌کند.
- ۳. حفظ حریم خصوصی: حفظ حریم خصوصی کاربران در عین حال که امکان نظارت برای حفظ امنیت وجود دارد، چالش برانگیز است.
- ۴. تنوع ذی‌نفعان: تنوع ذی‌نفعان با منافع و دیدگاه‌های مختلف، ایجاد اجماع و همکاری را دشوار می‌سازد.
- ۵. کمبود منابع: کمبود منابع مالی و انسانی متخصص در زمینه فضای مجازی، اجرای قوانین و سیاست‌ها را با مشکل مواجه می‌کند.
برای حکمرانی مطلوب در فضای مجازی، وظایف دولتمردان، اندیشمندان و مردم به شرح زیر است:
الف. دولتمردان:
- ۱. تدوین قوانین و مقررات: ایجاد قوانین جامع و به‌روز برای فعالیت در فضای مجازی، با تاکید بر حفظ امنیت، حریم خصوصی و حقوق کاربران. این قوانین باید با در نظر گرفتن ماهیت پویای فضای مجازی، قابلیت انعطاف و به‌روزرسانی داشته باشند.
- ۲. ایجاد زیرساخت‌های امن: توسعه و نگهداری زیرساخت‌های فنی و ارتباطی پایدار و امن برای فضای مجازی. این امر شامل سرمایه گذاری در فناوری‌های امنیتی، ایجاد مراکز داده امن و پایدار، و توسعه شبکه‌های ارتباطی پرسرعت و قابل اعتماد است.
- ۳. همکاری بین‌المللی: همکاری با سایر کشورها برای مقابله با جرایم سایبری و تهدیدات امنیتی در فضای مجازی. این همکاری می‌تواند شامل تبادل اطلاعات، تجربیات و فناوری‌های امنیتی، و همچنین مشارکت در تدوین استانداردهای بین‌المللی باشد.
- ۴. آموزش و آگاهی رسانی: ارتقاء سطح آگاهی عمومی در مورد نحوه استفاده ایمن و مسئولانه از فضای مجازی. این امر می‌تواند از طریق برگزاری کارگاه‌های آموزشی، انتشار مطالب آموزشی در رسانه‌ها، و گنجاندن آموزش‌های مربوط به فضای مجازی در برنامه‌های آموزشی مدارس و دانشگاه‌ها انجام شود.
ب. اندیشمندان:
- ۱. ارائه راهکار: ارائه راهکارهای علمی و عملی برای بهبود حکمرانی فضای مجازی. این راهکارها می‌تواند شامل پیشنهاد قوانین و سیاست‌های جدید، طراحی سازوکارهای نظارتی، و ارائه راهکارهای فنی برای مقابله با تهدیدات امنیتی باشد.
- ۲. تحقیق و پژوهش: انجام مطالعات و تحقیقات علمی در زمینه مسائل حقوقی، اخلاقی و اجتماعی مرتبط با فضای مجازی. این تحقیقات می‌تواند به شناسایی چالش‌ها و فرصت‌های فضای مجازی، و ارائه راهکارهای مناسب برای آنها کمک کند.
- ۳. تولید دانش: تولید و انتشار دانش و اطلاعات به روز در مورد فضای مجازی و چالش‌های آن. این امر می‌تواند از طریق انتشار کتاب، مقاله، و برگزاری همایش‌ها و کنفرانس‌ها انجام شود.
- ۴. نقد و ارزیابی: نقد و ارزیابی قوانین، سیاست‌ها و عملکردهای مرتبط با فضای مجازی. این امر می‌تواند به شناسایی نقاط ضعف و قوت قوانین و سیاست‌ها، و ارائه پیشنهادهایی برای بهبود آنها کمک کند.
ج. مردم:
- ۱. استفاده مسئولانه: استفاده آگاهانه و مسئولانه از فضای مجازی و رعایت اصول اخلاقی و قانونی. این امر شامل احترام به حقوق دیگران، پرهیز از انتشار محتوای مضر و غیرقانونی، و رعایت حریم خصوصی افراد است.
- آگاهی: افزایش آگاهی خود در مورد مسائل امنیتی و حریم خصوصی در فضای مجازی. این امر می‌تواند به کاربران در برابر تهدیدات امنیتی و سوء استفاده از اطلاعات شخصی آنها کمک کند.
- ۳. گزارش تخلفات: گزارش محتواهای مضر و فعالیت‌های غیرقانونی در فضای مجازی به مراجع ذیصلاح. این امر می‌تواند به پاکسازی فضای مجازی از محتوای مضر و جلوگیری از فعالیت‌های غیرقانونی کمک کند.
- مشارکت: مشارکت در بحث‌ها و تبادل نظرها در مورد مسائل مربوط به فضای مجازی و ارائه پیشنهادات. این امر می‌تواند به بهبود قوانین و سیاست‌های مرتبط با فضای مجازی کمک کند.