اشاره: این نشست با ارائه دیدگاه‌های دکتر علی‌رضا شجاعی زند و نقد حجت‌الاسلام والمسلمین پیروزمند، بر ضرورت گسترش مسئولیت‌های فقها فراتر از فقه سنتی و اهمیت تعامل علم و دین در تحقق اقامه دین تأکید کرد. مباحث اصلی حول چالش‌های اجتماعی‌سازی دین، تعیین مرز میان فقه و حوزه‌های فراتر از آن و نقش فرهنگ‌سازی دینی شکل گرفت.
پنجشنبه ۱۳ شهریور ۱۴۰۴، پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر با همکاری میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی، نشست علمی «روش تبدیل گزاره‌های دینی به انگاره‌های اجتماعی» را در قالب دوره تابستانه «یکشنبه‌های روش» برگزار کرد. این جلسه که پنجاه و یکمین نشست از این دوره بود، پیش‌تر قرار بود در یکشنبه ۲۹ تیر ماه ۱۴۰۴ برگزار شود، اما به دلایلی به تاریخ فوق موکول شده است.
در آغاز این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین محمد کاظم حقانی فضل ضمن تبریک ایام فرخنده ماه ربیع‌الاول تأکید کرد که هدف اصلی انبیا الهی، ائمه معصومین (علیهم السلام) و علما در طول تاریخ، تحقق و اقامه دین است و انقلاب اسلامی را مهم‌ترین رخداد معاصر با همین هدف برشمرد.
مدیر دانشنامه فقه معاصر افزود که با توجه به پیچیدگی‌های نوین جهان و شرایط اجتماعی خاص امروز، ضرورت بررسی روش‌های نهادینه‌سازی آموزه‌های دینی بیش از پیش احساس می‌شود. به همین دلیل، این نشست و جلسه مشابه دیگری در قالب دوره «یکشنبه‌های روش» به موضوع عمومی‌سازی و اجتماعی‌سازی دین اختصاص یافته است.
در بخش ارائه، دکتر علی‌رضا شجاعی زند، دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس به بیان نکات کلی پیرامون موضوع نشست پرداخت. وی تأکید کرد که هدف اصلی «اقامه دین» است و پرسش مهم، روش تحقق آن است که نباید صرفاً در چارچوب «روش» به معنای فنی بررسی شود، بلکه باید در قالب راهکارها، مسیرها و راهبردهای کلان اجتماعی بررسی شود.
دکتر شجاعی زند سه حوزه اصلی را معرفی کرد که فقه سنتی کمتر به آنها پرداخته است:
۱. ترویج فعال و نتیجه‌بخش دین،
۲. توجه به وضعیت و شرایط مخاطبان،
۳. پیاده‌سازی و اجرای آموزه‌های دینی در جامعه.
این سه حوزه نشان‌دهنده لزوم گسترش مسئولیت فقها به فراتر از صرف فقه و اجتهاد است. وی همچنین به جایگاه مهم جامعه به عنوان یک «وجود اجتماعی» که تفاوت بنیادینی با جمع افراد دارد اشاره کرد و بر ضرورت فعال بودن فقها در عرصه اجتماعی تأکید نمود
دکتر شجاعی زند علم را نه رقیب دین بلکه مکمل و همراه آن دانست که می‌تواند نقش مؤثری در توسعه و پیاده‌سازی آموزه‌های دینی ایفا کند. وی همچنین یادآور شد که اقامه دین صرفاً امری معرفتی یا آموزشی نیست و تبدیل گزاره‌های دینی به انگاره‌های اجتماعی نیازمند ایجاد فضای ذهنی و هنجاری غالب در جامعه است که زمینه‌ساز گرایش طبیعی و خودبه‌خودی افراد به انجام تکالیف دینی باشد، نه صرفاً اجبار قانونی.
حجت‌الاسلام و المسلمین پیروزمند، ناقد جلسه، ضمن تقدیر از ارائه دکتر شجاعی زند، بیان داشت که بحث مطرح شده بیشتر به ملاحظات و اصول کلی فرآیند انگاره‌سازی دینی پرداخته و نه پاسخ مستقیم به پرسش روش‌شناختی تبدیل گزاره‌های دینی به انگاره‌های اجتماعی. وی با تأیید نکات اصلی ارائه، از جمله تفکیک «فقه» و «ما بعد فقه» و تفاوت مسئولیت اجتماعی و تفقه، بر ضرورت دقت در تعیین مرز میان فقه و فراتر از آن تأکید کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه عالی دفاع ملی همچنین به چالش‌های فقه در مواجهه با مسئولیت‌های اجتماعی و جایگاه آن در نظام‌سازی و حکمرانی اشاره کرد و یادآور شد که فقهی که نقش راهنمایی و ریل‌گذاری برای علم و حکمرانی داشته باشد، باید متناسب با این سطح تکوین یابد و نمی‌توان آن را صرفاً غیر فقهی دانست. وی بر لزوم همراهی مستمر میان فقه و حوزه‌های «ما بعد فقه» برای تحقق اقامه دین تأکید کرد.
در قسمت پرسش و پاسخ، یکی از حاضران ضمن تأیید نکات مطرح شده، به پیچیدگی‌های شکل نگرفتن کامل «فقه سرپرستی» و ضرورت توسعه آن اشاره کرد و تأکید نمود که پیاده‌سازی شرع به قانون یکی از مسیرهای تحقق اقامه دین است، زیرا صرفاً اعلام فقه به عنوان فقه بودن کفایت نمی‌کند و باید در قالب قانون حاکم شود.
در بخش پایانی، دکتر شجاعی زند در پاسخ به نکات مطرح شده، افزود که به جای «انگاره‌سازی» می‌توان از واژه «فرهنگ‌سازی» استفاده کرد، اما فرهنگ نیز خود نیازمند فرآیند انگاره‌سازی است. وی بر این نکته تأکید کرد که تبدیل گزاره‌های دینی به فرهنگ، فرآیندی پیچیده است که نیازمند اقدامات گسترده، زمینه‌سازی‌ها و بسترهای تأثیرگذاری است. برپایی حکومت دینی نیز در نهایت با هدف تثبیت و پایدارسازی این فرهنگ صورت گرفته است.
وی همچنین به ضرورت مشخص کردن «بست فقه» اشاره کرد و افزود که هنوز موانع و مشکلاتی در این زمینه وجود دارد، از جمله فاصله نگاه فقه با جامعه به‌مثابه یک موجودیت اجتماعی و نیاز به تعیین مرز بین مسائل فقهی و غیر فقهی. وی تأکید کرد که عمل فقها به عنوان مسئولیت‌های دینی و اجتماعی فراتر از محدوده صرف فقه است و این موضوع باید با دقت بیشتری بررسی شود.
دکتر شجاعی زند در پایان به نکته مهمی درباره نوع علم مورد نیاز در تعامل با فقه اشاره کرد و گفت: علم‌های ناب و دینی مکمل فقه هستند و تنها این نوع علم قادر است در تحقق اقامه دین کمک‌کننده باشد، در حالی که علوم انحرافی و ایدئولوژیک نمی‌توانند چنین نقشی ایفا کنند.