اشاره: فضای مجازی اگرچه برای بسیاری روشن است و مسائل فقهی آن نیز سال‌هاست که مورد بحث و گفتگوی علمی قرار می‌گیرد؛ اما آیا این امر به معنای وجود یک باب فقهی به نام «فقه فضای مجازی» است؟ به دیگر سخن، آیا فقه فضای مجازی، تعداد مسائل لازم برای تشکیل یک باب فقهی را دارد؟ حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا محمودی، عضو هیئت‌علمی دانشکده محلاتی قم که از پژوهشگران فقه رسانه و فضای مجازی به شمار می‌آید، مشکل پیشینی تری را مطرح می‌کند. او اساساً واژه «فضای مجازی» را نادرست می‌داند و بر همین اساس، هر آنچه بر این واژه مترتب می‌شود مانند «فقه فضای مجازی» را هم برنمی‌تابد. او البته فارغ از مسئله نام‌گذاری، موضوعات گوناگونی را ذیل فقه فضای مجازی مطرح می‌کند؛ فقهی که به باور او، یک باب فقهی مستقل به شمار نمی‌آید. مشروح این گفتگوی اختصاصی، در پی می‌آید:
فقه معاصر: فقه فضای مجازی چیست و به چه موضوعاتی می‌پردازد؟
محمودی: فضای مجازی، یکی از اقسام فقه‌های مضاف است که به بررسی احکام شرعی مرتبط با فضای مجازی و فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی می‌پردازد. نکته‌ای که در اینجا مطرح می‌شود، بحث نام‌گذاری فضای مجازی است. به نظر می‌رسد این نام‌گذاری، صحیح نباشد. هنگامی که موضوع فقهی فضای مجازی را مطرح می‌کنیم، آن را بر اساس یک تقسیم‌بندی علمی قرار می‌دهیم درحالی‌که این عنوان، اشتباه است. اگر نام‌گذاری اشتباه باشد، سایر شاخه‌بندی‌ها نیز نادرست خواهند بود. ما چیزی به نام «فضای مجازی» نداریم. یکی از مسائلی که موجب تشتت در مفاهیمی همچون فضای مجازی و رسانه و سایر حوزه‌های مرتبط می‌شود، همین مسئله است. مقسم اصلی و عنوان صحیح این بحث، «فضای سایبر» است.
متأسفانه، در کشور ما، این موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفته است و از نظر علمی نیز باید بررسی شود. در منابع لاتین، تعریف مشخصی از فضای سایبر وجود دارد؛ اما در منابع فارسی، این مفهوم به طور عجیبی تنها به حوزه سایبر الکترونیکی و زیرساخت‌های فنی محدود شده است. اگر این تعریف اصلاح شود، بسیاری از مباحث دیگر نیز به‌درستی تبیین خواهند شد.
به‌عنوان‌مثال، همپوشانی میان فضای مجازی و رسانه، تفاوت میان متاورس و هوش مصنوعی و سایر مفاهیم مشابه، ناشی از عدم تعریف صحیح این فضا است. زمانی که یک جزء را که قسیم سایر بخش‌ها است، به‌عنوان مقسم قرار دهیم، دچار تشتت خواهیم شد. اساساً واژه «مجازی» نیز برای شناخت و شناساندن این فضا، کلمه‌ای نادرست است.
اما بر اساس همان چارچوبی که شما مطرح فرمودید، اگر بخواهیم پیش برویم، ماهیت اصلی فقه فضای مجازی این است که با استفاده از منابع فقهی، به استنباط احکام شرعی و بررسی موضوعات این حوزه بپردازیم.
اما موضوعات فقهی فضای مجازی، بسیار گسترده هستند و به چندین دسته مختلف تقسیم می‌شوند.
الف: احکام عبادی: برخی موضوعات مرتبط با فضای مجازی در حوزه احکام عبادی قرار می‌گیرند، مانند رویت هلال ماه از طریق ابزارهای مجازی و ادای نذر در فضای مجازی.
ب: احکام معاملات: فضای مجازی در حوزه معاملات بسیار گسترده است و امروزه در این حوزه بر معاملات حقیقی غلبه یافته است؛ مانند معاملات ارزهای دیجیتال، قراردادهای الکترونیکی، بانکداری الکترونیکی، خریدوفروش آنلاین، بورس و بازاریابی شبکه‌ای.
ج: احکام کیفری؛ مانند جرائم سایبری، از جمله سرقت‌های اینترنتی، کلاهبرداری‌های آنلاین، نشر اکاذیب، افترا و هتک حیثیت افراد.
د: احکام خانواده؛ مانند ازدواج و طلاق در فضای مجازی، روابط زوجین در شبکه‌های اجتماعی، احکام مالکیت فکری، حقوق کپی‌رایت، مالکیت معنوی در فضای مجازی.
ه: احکام سیاسی و اجتماعی؛ مانند آزادی بیان در فضای مجازی، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر در فضای مجازی، جهاد مجازی، حریم خصوصی و اخلاق در فضای مجازی.
فقه معاصر: آیا فقه فضای مجازی یک باب فقهی مستقل است یا آنکه مجموعه‌ای از چند باب یا برخی مسائل چند باب فقهی نوپدید محسوب می‌شود؟
محمودی: فقه فضای مجازی را نمی‌توان یک باب کاملاً مستقل دانست. برخی مسائل آن ممکن است جدید باشند، مانند جهاد مجازی؛ اما اغلب موضوعات آن در سایر ابواب فقه نیز مطرح بوده‌اند و تنها در فضای مجازی مصداق جدیدی یافته‌اند؛ بنابراین، این فقه، مجموعه‌ای از موضوعات مختلف در قالبی نوپدید است.
فقه معاصر: مهم‌ترین پیش‌فرض‌ها و مبانی فقه فضای مجازی چیست؟
محمودی: فقه فضای مجازی از همان مبانی و پیش‌فرض‌های فقه مرسوم مانند ادله اربعه (قرآن، سنت، اجماع و عقل) پیروی می‌کند و مبانی و پیش‌فرض‌های خاصی ندارد.
فقه معاصر: آیا فقه فضای مجازی، قواعد فقهی مختص به خود دارد؟ این قواعد، کدام‌اند؟
محمودی: قواعد فقهی عمومی همچون لاضرر، نفی سبیل، مصلحت، حفظ نظام، در فقه فضای مجازی هم به کار می‌آیند؛ اما فقه فضای مجازی، قواعد اختصاصی و مختص به خود ندارد. قواعد فقهی بر اساس آیات و روایات تعیین شده‌اند و فضای مجازی تنها مصداق جدیدی از آن‌ها را مطرح می‌کند.
البته بااین‌حال، برخی قواعد فقهی، در فضای مجازی کاربرد بیشتری دارند، از جمله:
- قاعده نفی سبیل (ممانعت از سلطه بیگانگان بر مسلمانان)؛
- قاعده لاضرر (پرهیز از ضرر رساندن به دیگران)؛
- قاعده غرور و اتلاف (مسئولیت نسبت به فریب و ازبین‌بردن حقوق دیگران).
یکی از مسائل مهم در این زمینه، چت‌بات‌های مبتنی بر هوش مصنوعی است که ممکن است در آن‌ها سلطه علمی و فکری بیگانگان بر جوامع مسلمانان تقویت شود.
فقه معاصر: تفاوت فقه فضای مجازی با ابواب فقهی مشابه مانند «فقه رسانه»، «فقه هنر» و «فقه بازی‌های رایانه‌ای» چیست؟ آیا بین مسائل فقه فضای مجازی با دیگر ابواب پیش‌گفته، مسائلی وجود دارند که کاملاً با یکدیگر همپوشانی داشته باشند؟ در این صورت، این مسائل در کدام یک از این ابواب فقهی قرار می‌گیرند؟
محمودی: فقه فضای مجازی با فقه رسانه، فقه هنر و فقه بازی‌های رایانه‌ای، دارای رابطه عموم و خصوص من وجه است. فقه رسانه شامل رسانه‌های سنتی (مانند مطبوعات، رادیو و تلویزیون) و رسانه‌های دیجیتال است. فقه هنر به مسائل مرتبط با تولیدات هنری در فضای مجازی می‌پردازد. فقه بازی‌های رایانه‌ای کاملاً ذیل فقه فضای مجازی قرار می‌گیرد. در برخی موضوعات، همپوشانی میان این ابواب وجود دارد، اما فقه فضای مجازی، مسائل گسترده‌تری را شامل می‌شود. فقه فضای مجازی حوزه‌ای نوپدید است که نیازمند توجه ویژه فقها و اندیشمندان اسلامی است. در این حوزه، علاوه بر مسائل فردی، بُعد حکمرانی و سیاست‌گذاری نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. پژوهش‌های فقهی در این زمینه باید با نگاه عمیق و چندبعدی دنبال شود تا پاسخگوی چالش‌های شرعی و اجتماعی این حوزه باشد.