اشاره: گروه فقه اجتماع، اخلاق و تربیت پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر در نشست علمی به بررسی موضوعی نو و حساس در تعلیم و تربیت اسلامی با عنوان «تربیت جنسی کودکان از منظر فقه» پرداخت. اساتید حوزه فقه و علوم تربیتی، تربیت جنسی را مجموعه‌ای برنامه‌ریزی‌شده برای آشنایی مربیان آموزشی و کودکان با هنجارهای دینی و تقویت انگیزه‌های درونی دانستند که باید در سه سطح فقهی مورد توجه قرار گیرد: استخراج نظام تربیتی از منابع دینی، پاسخ به مسائل شرعی و بهره‌گیری از رویکردهای تربیتی در اجتهاد.
همچنین بر اهمیت شناخت شخصیت جنسیتی، روابط عاطفی و معیارهای زندگی مشترک، ضرورت ایجاد شبکه پژوهشی منسجم و توسعه فناوری‌های نرم اجتماعی در این حوزه را تاکید شد و ضعف‌های موجود مورد نقد قرار داد. این نشست نقطه آغازی برای گسترش مباحث تربیت جنسی مبتنی بر فقه اسلامی است که می‌تواند جایگزینی بومی و مؤثر در برابر الگوهای غربی باشد.
پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر در ادامه سلسله نشست‌های تخصصی خود، دویست و بیست و یکمین جلسه از این نشست‌ها در یکشنبه ۳۰ شهریورماه ۱۴۰۴ را با موضوعی نوپدید و حساس در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی برگزار کرد.
این نشست که با عنوان «تربیت جنسی کودکان از منظر فقه» و به همت گروه فقه اجتماع، اخلاق و تربیت پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر برگزار شد، به واکاوی ابعاد نظری و عملی تربیت جنسی در چارچوب فقه اسلامی پرداخت و تلاش نمود تا نیازهای روز جامعه اسلامی را در طراحی نظام‌های تربیتی مبتنی بر مبانی دینی و جایگزین الگوهای وارداتی پاسخ دهد.
در آغاز جلسه، دبیر نشست حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن بوسلیکی، استادیار تربیت اخلاقی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم ضمن خوش‌آمدگویی به اساتید و شرکت‌کنندگان، اهمیت موضوع تربیت جنسی در تعلیم و تربیت اسلامی را یادآور شد و آن را یکی از محورهای بنیادین سیاست‌گذاری اجتماعی و دینی برشمرد. وی با اشاره به رویکرد دین اسلام نسبت به موضوع جنسی، تأکید کرد که این حوزه نه تنها مهجور نیست، بلکه از موضوعات مهم و حساس تلقی می‌شود.
دکتر بوسلیکی تربیت جنسی را «مجموعه‌ای از اقدامات برنامه‌ریزی‌شده برای آشنایی متربی با هنجارهای جنسی و تقویت انگیزه‌های درونی برای عمل به این هنجارها» تعریف کرد و آن را یکی از ساحت‌های اساسی و نوین تعلیم و تربیت اسلامی دانست که نیازمند تبیین دقیق فقهی است. وی سه سطح اصلی در تبیین تربیت جنسی از منظر فقه را تشریح نمود:
- فقه تربیت جنسی در معنای معارفی (تفقه به معنای اعم): استخراج نظام تربیت جنسی اسلامی از منابع دینی اصیل مانند قرآن، سنت و آموزه‌های اهل‌بیت(ع) و طراحی نظام کلان تربیتی بر اساس مبانی دینی.
- فقه به معنای احکام (احکام خمسه): پاسخگویی فقهی به مسائل و پرسش‌های تربیت جنسی و تعیین احکام شرعی مرتبط با این حوزه.
- فقه تربیتی به معنای رویکرد تربیتی در اجتهاد فقهی: نگرشی که در فرآیند استنباط احکام، جنبه‌های تربیتی را نیز لحاظ می‌کند، حتی در احکام غیرمرتبط مستقیم با امور جنسی.
یکی از محورهای کلیدی نشست، جایگاه فقه اسلامی به عنوان بدیلی بومی و دینی برای اسناد تربیتی بین‌المللی مانند سند ۲۰۳۰ بود. دبیر جلسه تصریح کرد که در حالی که این اسناد بر پایه نظام ارزشی سکولار و غربی شکل گرفته‌اند، فقه اسلامی توانایی طراحی الگوهای تربیتی مبتنی بر ارزش‌های الهی و فطری را داراست؛ بنابراین، فعالیت‌های علمی در حوزه فقه تربیت جنسی فراتر از پاسخ به نیازهای روز جامعه، تلاشی برای تمدن‌سازی و بازسازی نظام اجتماعی اسلام محسوب می‌شود.
در ادامه نشست، حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر علی‌نقی فقیهی، استاد تمام علوم تربیتی دانشگاه قم به ارائه خود پرداخت. ایشان با استناد به حدیث امام کاظم (علیه السلام): «تفقه فی دین ﷲ فان الفقه مفتاح البصیره و تمام العباده و سبب الی المنازل رفیع الجلیله فی الدین والدنیا»، بر ضرورت تفقه در دین تأکید کرد و گفت: «فقیه شدن موجب کسب بینشی عمیق و همه‌جانبه می‌شود که انسان را به مراتب کمال می‌رساند».
ایشان با اشاره به آیه «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» هدف خلقت را برقراری رابطه عبودیت بین انسان و خالق هستی بخش خواند و افزود: «فقاهت تنها محدود به احکام ظاهری نیست، بلکه هر چیزی که با دین مرتبط است را دربر می‌گیرد و ذاتاً دارای جنبه تربیتی است».
دکتر فقیهی تربیت جنسی را مجموعه‌ای از اقدامات برنامه‌ریزی‌شده برای آشنایی متربی با هنجارهای جنسی و تقویت انگیزه‌های درونی برای عمل به این هنجارها دانست و تصریح کرد: «تربیت جنسی محدود به مسائل شهوت جنسی نیست، بلکه شامل تمامی مراحل جنسیتی فرد از کودکی تا بزرگسالی و حتی پس از ازدواج می‌شود».
استاد علوم تربیتی دانشگاه قم تأکید کرد که تربیت جنسی تنها به موضوعات حسی محدود نمی‌شود، بلکه شناخت شخصیت جنسیتی، روابط عاطفی، معیارهای ارتباط و زندگی مشترک را نیز شامل می‌گردد. وی افزود: «هر فرد مکلف باید موقعیت و شخصیت حقیقی خود را به عنوان زن یا مرد بشناسد و در ارتباطات عاطفی خود معیارهایی را برای تشکیل زندگی اجتماعی و معنوی مطلوب در راستای قرب الیﷲ رعایت کند».
دکتر فقیهی همچنین بر لزوم لحاظ کردن احکام و وظایف تربیتی در تمامی مراحل زندگی از کودکی، نوجوانی، جوانی، پس از ازدواج و حتی در حیطه حکمرانی اسلامی تأکید کرد.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به دفاع از مبانی تربیت جنسی از دیدگاه اسلامی پرداخت و گفت: «مبانی تربیت جنسی همچون سایر مبانی تربیتی مبتنی بر فطرت، عقل و غریزه است و باید بر اساس واقعیت‌های وجود انسانی اصول و دستورالعمل‌هایی استخراج شود که مسیر تربیتی را مشخص سازد».
حجت‌الاسلام و المسلمین فقیهی در تشریح نقش عقل تأکید کرد که عقل علاوه بر جنبه شناختی، دارای ابعاد عاطفی و رفتاری نیز هست و نباید آن را صرفاً به دانش نظری محدود کرد. دکتر فقیهی به حدیث «جنود عقل و جهل» اشاره کرد و افزود: «عقل دارای صفات عاطفی مانند تعطف است و جداسازی کامل عقل و عاطفه نادرست است.»
در پایان، استاد علوم تربیتی دانشگاه قم نقش فقه را فراتر از عرصه فردی و خانوادگی دانست و گفت: «فقه مبنای تعیین وظایف جوانان در سطوح فردی، اجتماعی و حتی حکمرانی اسلامی است. در مواجهه با استکبار جهانی، نباید به پذیرش و اطاعت بی‌چون‌وچرا تن داد، بلکه باید تمامی ابعاد سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جامعه را به سوی اهداف عالیه هدایت کرد.»
وی تأکید کرد: «فقه شیعه، علمی جامع برای سیاست‌گذاری، تدبیر زندگی و تربیت روح انسان است و نباید محدود به مباحث سنتی فقهی شود، بلکه باید تمامی ابعاد انسانی را در بر گیرد.»
در ادامه حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر سید نقی موسوی، استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان قم به صورت مجازی به ارائه بحث پرداخت. وی ضمن معرفی یکی از آثار تألیفی در این حوزه، به تشریح سازوکارهای سیاست‌گذاری در زمینه تربیت جنسی کودکان پرداخت و با نگاهی راهبردی، ضرورت تبیین خط‌مشی‌های کلان تربیتی در جمهوری اسلامی ایران پرداخت
دکتر موسوی سخنان خود را با طرح این پرسش راهبردی آغاز کرد که: «آیا تأسیس فقه تربیتی و به‌طور خاص فقه تربیت جنسی، در جهانی که از دین فاصله گرفته و در فضای مدرن با انگاره‌های اومانیستی، دچار فروپاشی اخلاق جنسی شده، اساساً اقدامی لازم و بایسته است؟»
استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان قم با اشاره به شکست چارچوب‌های دینی در مدیریت اخلاق جنسی، چه در جهان مسیحیت و چه در جهان اسلام، افزود: «در چنین وضعیتی، آیا تأکید حوزه‌های علمیه بر راه‌اندازی فقه تربیتی و پژوهش‌های فقهی درباره تربیت، به‌ویژه در حوزه جنسی، یک اقدام معقول در حوزه سیاست‌گذاری علم و حکمرانی دانشی است یا خیر؟»
دکتر موسوی نخستین دلیل برای لزوم پرداخت به فقه تربیت جنسی را در طبیعت تمدن مدرن جستجو کرد. به باور وی: «تمدن مدرن بر اساس انگاره‌هایی در روانشناسی – به‌ویژه با غلبه روانشناسی فروید و اگریشن – شکل گرفته است. در چنین بستری، خواه‌ناخواه امر جنسی به یکی از مؤلفه‌های اصلی تربیت بدل می‌شود».
حجت‌الاسلام و المسلمین موسوی، در ادامه با اشاره به اسناد بین‌المللی از جمله سند ۲۰۳۰ تأکید کرد که تربیت جنسی در نظام‌های آموزشی مدرن به صورت جدی دنبال می‌شود، و این نشانگر آن است که: «نظام تربیت رسمی و مدرسه‌ای نمی‌تواند از موضوع تربیت جنسی غفلت کند».
استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان قم بر این باور است که تربیت اسلامی، چه در حوزه نظری و چه در عمل، توان ارائه دیدگاه‌هایی مؤثر در زمینه تربیت جنسی را دارد، مشروط بر اینکه این ظرفیت بالفعل شود. وی در این باره خاطرنشان کرد: «تربیت جنسی هم می‌تواند نقطه مزیت نظریه تربیت اسلامی باشد، هم نقطه ضعف آن. مزیت از این جهت که سنت ما به‌هیچ‌وجه از امر جنسی غافل نبوده و حتی به جزئیات آن پرداخته است و نقطه ضعف، از این‌رو که ما این سرمایه را به نظریه‌پردازی تبدیل نکرده‌ایم». وی در ادامه افزود: «اگر بخواهیم نظریه تربیت اسلامی را با تربیت مدرن و سکولار مقایسه کنیم، در برخی ساحت‌ها مثل تربیت عقلانی یا تربیت جنسی، هم سطح تماس بیشتر داریم و هم احتمال مزیت بالاتر».
دکتر موسوی، اظهار داشت:« فقه اسلامی دارای ظرفیت‌های حقوقی و تقنینی منحصربه‌فردی است که می‌تواند به علم و عمل تربیت کمک کند. ایشان از مثال‌های متعددی چون نگاه فقهی به مفاهیمی همچون «خنثی»، «خنثی مشکل»، «تغییر جنسیت» و حتی «حق تغییر جنسیت از بیت‌المال» سخن گفت و نتیجه گرفت: «این ظرفیت‌های حقوقی، هم در سیاست‌گذاری امر جنسی مفیدند و هم در حکمرانی تربیت جنسی و جنسیتی».
حجت‌الاسلام و المسلمین موسوی با اشاره به تولد روانشناسی رشد در دامان روانشناسی تجربی، تأکید کرد: منابع دینی نیز می‌توانند در این حوزه یاری‌رسان باشند. با توجه به وفور روایات درباره مسائل جنسی – از نکاح گرفته تا مراقبت‌های جنسی و آموزش‌های مرتبط – اگر حجیت سند و ارزش معرفتی این متون اثبات شود، فقه تربیتی با مکانیزم اجتهادی خود، می‌تواند آن‌ها را در فرآیند تربیت جنسی به‌کار گیرد».
او همچنین بر امکان استخراج روانشناسی رشد جنسی از احادیث اشاره کرد و گفت: «می‌توان در چارچوب خود، به توصیف مراحل رشد اخلاقی و جنسی کودک در نگاه دینی پرداخت، بدون تحمیل لفظ، و بر اساس استکشاف معانی از متون».
همچنین دکتر موسوی بر اهمیت «رویکردشناسی فقهی» تأکید کرد و گفت: «نوع نگاه فقه به جنس و جنسیت و مفاهیم مرتبط، می‌تواند افق‌های تازه‌ای برای فلسفه تربیت جنسی و فلسفه جنسیت باز کند؛ چه از منظر دلالت‌های پیش‌رونده و چه دلالت‌های پس‌رونده، از این ظرفیت به‌عنوان «سکویی برای پژوهش‌های جدید فلسفی» می‌توان برای توسعه جریان علم دینی در این حوزه یاری گرفت.
یکی از نقدهای جدی حجت‌الاسلام و المسلمین موسوی به تجربه حکمرانی در جمهوری اسلامی در ۴۰ سال اخیر، فقدان تولید «فناوری‌های نرم اجتماعی» در حوزه تربیت جنسی است.
وی تصریح کرد: «ما در زمینه برساخت‌های اجتماعی، روش‌ها، ساختارها، پلتفرم‌ها و نرم‌افزارهای اجتماعی برای آموزش جنسی و تربیت جنسی‌ـ‌جنسیتی دچار ضعف جدی هستیم». در همین راستا، دکتر موسوی اصطلاح «شبکه ولایت عرضی تربیتی» را به‌عنوان یک نظریه نو مطرح کرد که بر پایه ولایت طولی و عرضی والد، حاکم، عالم و مردم شکل می‌گیرد و هدف آن، اصلاح، حمایتگری و کارسازی در ساحت تربیت است.
استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان قم در پایان با اشاره به تلاش‌های صورت‌گرفته در حوزه فقه تربیت جنسی، از جمله کتاب ارزشمند استاد فقیهی، اظهار داشت: «گرچه این اقدامات مغتنم‌اند، اما کافی نیستند. ما شبکه پژوهشی نداشته‌ایم. پژوهشگران، جزایری پراکنده و ناهماهنگ بوده‌اند».
وی در پایان با تأکید بر ضرورت ایجاد یک شبکه پژوهشی در حوزه فقه تربیت جنسی، گفت: «این نشست و نشست‌هایی از این دست می‌تواند مقدمه‌ای برای شکل‌گیری یک انجمن علمی فعال در این عرصه باشد، چرا که برخی حوزه‌ها مغفول مانده‌اند و برخی تلاش‌ها نیز تکراری‌اند».