اشاره: شاید بتوان گفت «فضای مجازی» از مقوله سهل و ممتنع است؛ چرا که در نگاه اول، امری روشن و بدیهی می‌نماید، اما با تأمل، روشن می‌شود که زوایای مبهم فراوانی دارد. دررابطه‌با معنای دقیق «فقه فضای مجازی»، دکتر محدثه معینی فر معتقد است معنای «فقه فضای مجازی» کاملاً متفاوت با «فقه فضای سایبر» است. عضو هیئت‌علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین که مطالعات و پژوهش‌های متعددی دررابطه‌با ابعاد فقهی و حقوقی فضای مجازی دارد، در گفتگوی اختصاصی با فقه معاصر، به بیان مبانی و پیش‌فرض‌های، قواعد فقهی و تفاوت‌های فقه فضای مجازی با ابواب مشابه پرداخت.
فقه معاصر: فقه فضای مجازی چیست و به چه موضوعاتی میپردازد؟
معینی فر: برای تبیین مفهوم فقه فضای مجازی لازم است، ابتدا معنای فقه و سپس معنای فضای مجازی مدنظر قرار گیرند. فقه مصدر ثلاثی مجرد و به معنای پی‌بردن از معنای ظاهری و علم ظاهر به معنا و علم پنهان و باطن است؛ بنابراین، فقه، اخص از واژه علم است. در صدر اسلام و لسان آیات و روایات، فقه و مشتقات آن به معنای فهم یا بصیرت در دین به‌کاررفته است. به‌تدریج واژه فقه و مشتقات آن از معنای عام خود خارج شد و به بخشی از تعالیم دینی – یعنی علم به احکام عملی – اطلاق شد و کلمه فقیه هم به کسی گفته شد که به شیوه اجتهادی، عالم به احکام شرعی فرعی باشد؛ لذا امروزه وقتی از علم فقه سخن به میان می‌آید، منظور علم به احکام شرعی از روی ادله و منابع خاص خود است. مراد از کلمه فقه در عبارت «فقه فضای مجازی» نیز همان مفهوم اصطلاحی آن است.
دررابطه‌با فضای مجازی چند اصطلاح رایج وجود دارد، مانند فضای سایبری که تفاوت عمده‌ای با فضای مجازی دارد. در فضای سایبری، «تعامل از طریق سامانه و میان دو کاربر یا بیشتر» است؛ اما در فضای مجازی، «تعامل با سامانه» است. به‌عبارت‌دیگر، در فضای سایبری، تعامل کاربر با کاربر ملاک است ولی در فضای مجازی، منظور از تعامل، تعامل کاربر با سامانه است؛ بنابراین منظور از فقه فضای مجازی، علم به احکام فرعی شرعی – اعم از احکام تکلیفی و وضعی – دررابطه‌با تعامل مکلف با سامانه یا رفتار او در فضای مجازی است و تعامل کاربر با کاربری دیگر در اینجا مدنظر نیست.
فقه معاصر: آیا «فقه فضای مجازی» یک باب فقهی مستقل است یا آنکه مجموعهای از چند باب یا برخی مسائل چند باب فقهی نوپدید است؟
معینی فر: از دو منظر میتوان به این سؤال پاسخ داد:
الف: باتوجه‌به دیدگاه‌ها در مورد فقه
حالت اول؛ اگر فقه منحصر در همان فقه سنتی و مباحث معمول در آن دانسته شود، طبیعتاً برای فقه فضای مجازی یا سایر مسائل مستحدثه نمیتوان باب مستقلی در نظر گرفت و باید این مباحث را ملحق به مباحث پیشین طرح کرد. در این صورت لازم است هر مسئله فقه مجازی ذیل یکی از ابواب فقهی کهن قرار گیرد. برای نمونه، معاملات در فضای مجازی باید ذیل باب معاملات مطرح شوند.
حالت دوم؛ اگر فقه، منحصر در فقه سنتی فرض نشود و قائل به گسترش ابواب فقهی باشیم، میتوان فقه فضای مجازی را بابی مستقل فرض نمود و تمامی مباحث آن را در همین باب ذکر کرد.
ب- باتوجه‌به دیدگاه‌ها در مورد فضای مجازی
حالت نخست؛ اگر فضای مجازی، فضایی مستقل از فضای عادی زندگی انسان فرض شود، مسائل آن به این دلیل، در ساحت فقه سنتی نمیگنجد.
حالت دوم؛ اگر فضای مجازی، در راستای فضای عادی زندگی انسان فرض شود، در این صورت، عمده مسائل این فضا تفاوت چندانی با فضای عادی زندگی انسان نخواهند داشت و در نتیجه، استقلال آن در طرح مباحث نیز منتفی خواهد بود.
فقه معاصر: تفاوت فقه فضای مجازی با ابواب فقهی مشابه مانند «فقه رسانه»، «فقه هنر» و «فقه بازی‌های رایانه‌ای» چیست؟ آیا بین مسائل فقه فضای مجازی با دیگر ابواب پیش‌گفته، مسائلی وجود دارند که کاملاً با یکدیگر همپوشانی داشته باشند؟ در این صورت، این مسائل در کدام یک از این ابواب فقهی قرار می‌گیرند؟
معینی فر: در مورد فضای مجازی این واقعیت وجود دارد که بسیاری از مسائل آن، پیش‌ازاین در قالب‌های متفاوت یا ضعیف‌تر وجود داشته‌اند؛ ازاین‌رو می‌تواند اشتراکات بسیاری با سایر ابواب داشته باشد. رابطه فقه فضای مجازی با ابوابی که بهعنوان نمونه ذکر شده است، در هر مورد متفاوت است. برای نمونه، رابطه میان مسائل فقه فضای مجازی و مسائل فقه رسانه، عموم و خصوص من وجه است؛ زیرا برخی مسائل فقه رسانه، با فقه فضای مجازی ارتباطی ندارد، مثل مسائل حول رسانه‌های جمعی؛ و برخی مسائل فقه فضای مجازی در حوزه فقه رسانه راه ندارد، مانند معاملات در فضای مجازی یا برخی منکرات در فضای مجازی که مختص به فقه فضای مجازی است.
در مورد فقه هنر نیز به نظر میرسد رابطه‌ای میان مسائل آن با مسائل فقه فضای مجازی وجود ندارد، مگر آن که در فقه هنر، قائل به توسعه موضوع آن باشیم و هرگونه ساخت کلیپ، پادکست و موارد مشابه را ملحق به هنر بدانیم. در این صورت، شاید بتوان مواضع مشترکی میان آن‌ها یافت و رابطه این دو را عموم و خصوص من وجه دانست.
در مورد رابطه فقه بازی‌های رایانه‌ای و فقه فضای مجازی نیز میتوان قائل به عموم و خصوص من وجه بود؛ زیرا برخی مسائل این دو مشترک هستند؛ اما در برخی مسائل نیز تفاوت‌هایی دارند، مانند حکم بازی کودک یا بالغ که در فقه فضای مجازی محلی ندارد.
در نهایت، به نظر میرسد باید برای هر یک از ابواب مطرح، هویتی مستقل در نظر گرفت و اگر مسائل مشترکی وجود دارد، آن‌ها را هم بر اساس میزان قرابت با هر یک از ابواب فوق، در جایگاه مناسب خود قرار داد.
فقه معاصر: سرفصل‌ها و مهم‌ترین مسائل فقه فضای مجازی کدام هستند؟
معینی فر: مهم‌ترین سرفصل‌ها و مسائل فقه فضای مجازی را میتوان این موارد دانست:
- مفهوم فضای مجازی و موضوع‌شناسی ابعاد آن؛
- تفاوت فضای مجازی با فضای سایبر؛
- شناسایی مصادیق فضای مجازی؛
- احکام معاملات در فضای مجازی؛
۴-۱. خرید و فروش کانال در پیام رسان‌ها؛
۴-۲. حکم روش‌های مختلف افزایش فالوور (اعم از خرید وفروش، تبادل و غیره) و دریافت وجه در قبال آن؛
۴-۳. حکم ایجاد سایت یا سکو یا کانال با محتوای ضاله و حکم خرید و فروش آن‌ها؛
۴-۴. حکم خرید و فروش رمز ارزها؛
۴-۵. احکام تبلیغات در فضای مجازی؛
۴-۶. حکم مالکیت بر کانالها و گروهها در سکوها یا سایتها؛
۴-۷. شرایط عقود شرعی در فضای مجازی؛
- احکام خانواده در فضای مجازی؛
۵-۱. احکام روابط نامحرم در فضای مجازی؛
۵-۲. احکام مربوط به روابط والدین و فرزندان در فضای مجازی؛
۵-۳. احکام مربوط به حریم خصوصی؛
۵-۴. حکم گذراندن اوقات در فضای مجازی؛
- احکام جزائی و مفاسد اخلاقی در فضای مجازی؛
۶-۱. حکم جرائم حدی در فضای مجازی مثل قذف در فضای مجازی و موارد مشابه؛
۶-۲. حکم جرائم غیر حدی در فضای مجازی مثل حکم عریان شدن، انتشار مطالب ضاله و غیره؛
۶-۳. حکم برخی مفاسد اخلاقی و گناهان در فضای مجازی مثل غیبت، تهمت و غیره؛
- قواعد فقهی حاکم بر فضای مجازی؛
۷-۱. قاعده نفی سبیل؛
۷-۲. قاعده لاضرر؛
۳-۷. قاعده اتلاف؛
۴-۷. قاعده تسبیب؛
۵-۷. قاعده تسلیط؛
۶-۷. قاعده ضمان ید؛
۷-۷. قاعده وجوب دفع ضرر محتمل؛
۸-۷. قاعده «الحرام لا یحرم الحلال»؛
۹-۷. قاعده «اکل مال به باطل»؛
۱۰-۷. قاعده اذن؛
۱۱-۷. قاعده «الممنوع شرعاً کالممتنع عقلاً».
فقه معاصر: مهم‌ترین پیش‌فرض‌های و مبانی فقه فضای مجازی چیست؟
معینی فر: درباره معنای مبانی در فقه میتوان دیدگاههای مختلفی را بیان نمود. مبانی را میتوان بهعنوان ادله یک حکم دانست و برای نمونه، در طرح مباحث درباره هر قاعده فقهی برای اثبات حجیت آن، مبانی یا ادلهای از قرآن و سنت را برای آن برشمرد. علاوه بر این، مبانی را قواعد و ضوابط کلی حاکم بر یک ساحت فقهی نیز میتوان دانست. به نظر میرسد بر مبنای نظر دوم، در موضوع مبانی فقه فضای مجازی باید به چند ضابطه و قاعده مهم اشاره کرد:
الف- قواعد و ضوابط مربوط به مالکیت؛
ب- قواعد و ضوابط مربوط به اکل مال به باطل؛
ج- قواعد و ضوابط مربوط به حفظ عرض و حریم خصوصی افراد؛
د- قواعد و ضوابط مربوط به حفظ نظام در معانی چهارگانه خود؛
هـ- قواعد و ضوابط مربوط به امنیت در فضای مجازی.
فقه معاصر: آیا فقه فضای مجازی، قواعد فقهی مختص به خود دارد؟ این قواعد، کدام‌اند؟
معینی فر: قواعد فقهی مختص به فضای مجازی را نمیتوان به‌سادگی به دست آورد؛ اما میتوان به مجموعهای از قواعد اشاره کرد که در این حوزه کاربرد دارند، مانند قاعده نفی سبیل، قاعده لاضرر، قاعده اتلاف، قاعده تسبیب، قاعده تسلیط، قاعده ضمان ید، قاعده وجوب دفع ضرر محتمل، قاعده «الحرام لا یحرم الحلال»، قاعده «اکل مال به باطل»، قاعده اذن، قاعده «الممنوع شرعاً کالممتنع عقلاً» و…