اشاره: بحث تعلق حکم به افعال درونی از مسائل نوظهور و پیچیده فقه اخلاق است که در این نشست علمی با ارائه مثال‌های فقهی و نقدهای دقیق بررسی شد. محوریت اصلی بر این بود که آیا افعال باطنی مانند نیت، محبت و قصد، مشمول احکام شرعی می‌شوند یا خیر.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، دویست و سی و یکمین نشست علمی گروه فقه اجتماع، اخلاق و تربیت این پژوهشگاه، روز دوشنبه ۲۱ مهرماه ۱۴۰۴ با عنوان «امکان‌سنجی تعلق حکم به افعال جوانحی در فقه اخلاق» برگزار شد.
در این نشست که به‌صورت حضوری و مجازی برگزار شد، حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد عالم‌زاده نوری، معاون تهذیب و تربیت حوزه‌های علمیه، به‌عنوان ارائه‌دهنده و حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدهادی فاضلی بابلی، عضو شورای علمی گروه فقه اجتماع، اخلاق و تربیت، به‌عنوان ناقد علمی حضور داشتند. دبیر علمی نشست را حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدی داودآبادی، دبیر پژوهشکده فقه اجتماع و سلامت برعهده داشت.
در آغاز نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین داودآبادی با اشاره به رسالت علمی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، به اهمیت بحث افعال جوانحی در فقه اخلاق پرداخت و اظهار داشت: «یکی از مسائل پیچیده و نوظهور در فقه اخلاق، نحوه تعلق حکم فقهی به افعال جوانحی است؛ چرا که تلقی مشهور، موضوع فقه را محدود به افعال ظاهری و جوارحی می‌داند که اراده و اختیار انسان در آنها نمود عینی دارد».
در ادامه، حجت‌الاسلام‌والمسلمین عالم‌زاده نوری، با طرح این پرسش بنیادین که «آیا افعال باطنی نیز می‌توانند متعلق حکم شرعی باشند؟» به بیان اصول، مبانی و نمونه‌های فقهی در این زمینه پرداخت. وی در بخشی از سخنان خود اظهار داشت:«علم فقه، سامان‌دهی رفتارهای اختیاری انسان است. در تعریف این علم، هیچ‌گاه تصریح نشده که فقط به افعال ظاهری و جوارحی می‌پردازد. بنابراین، افعال جوانحی، اعم از فکری و هیجانی، در صورتی که اختیاری باشند، مشمول حکم فقهی قرار می‌گیرند».
معاون تهذیب و تربیت حوزه‌های علمیه کشور با اشاره به مثال‌های فقهی متعدد، تعلق حکم به افعال درونی را امری واقع‌شده در فقه دانست و افزود:«وجوب نیت در عبادات، محبت اهل بیت(ع)، قصد انشاء در عقود، رضایت قلبی در معاملات و حتی ایمان و نفاق، همه نمونه‌هایی از افعال جوانحی هستند که فقه به آنها حکم داده است».
وی با اشاره به ملاک تعلق حکم، به اختیار و اراده انسان تصریح کرد: هر جا اختیار و اراده انسانی باشد، حکم شرعی هم تعلق می‌گیرد. اگر فعلی غیر اختیاری باشد، چه جوارحی و چه جوانحی، از قلمرو تشریع خارج می‌شود و ملاک باطنی یا ظاهری بودن آن نیست».
در ادامه نشست، حجت‌الاسلام‌والمسلمین فاضلی بابلی به نقد دیدگاه‌های ارائه شده پرداخت و با طرح سؤالاتی، خواستار شفاف‌سازی مبنای طرح چنین موضوعی شد. وی اظهار داشت:«من تصورم این بود که نظریه‌ای در این زمینه وجود دارد یا گمشده‌ای در ذهن فقیهانه احساس شده که این مسئله طرح شده است؛ اما گویا هنوز برای خود ارائه‌دهنده نیز مشخص نیست که چرا چنین بحثی ضروری تلقی شده».
وی با تأکید بر لزوم تفکیک دقیق افعال از مقدمات افعال، خاطرنشان کرد: «هر فعل اختیاری، چه بیرونی و چه قلبی، می‌تواند در محدوده فقه قرار گیرد و متعلق احکام وجوب و حرمت واقع شود. اما در تشخیص مصادیق، باید کار بیشتری صورت گیرد تا افعال جوانحی از صرف حالات روحی و مقدمات قابل تفکیک باشند».
در جریان نشست علمی، علاوه بر محور اصلی بحث، موضوعات مهم دیگری نیز مطرح شد که از جمله آنها می‌توان به ضرورت گسترش دامنه فقه به حوزه‌های نوظهوری همچون افعال ذهنی و هیجانی اشاره کرد. همچنین چالش‌های موجود در تشخیص اختیاری بودن افعال جوانحی از دیگر مباحث کلیدی بود که به آن پرداخته شد.
یکی از نکات مورد توجه، بررسی تأثیر فناوری‌های نوین، فضای مجازی و تغییر سبک زندگی بر نحوه شکل‌گیری افعال درونی و معنوی انسان‌ها بود که اهمیت آن در مطالعات فقهی اخلاقی برجسته شد.
در بخش دیگری از بحث، امکان تدوین رساله‌های عملیه جدید در حوزه فقه اخلاق و افعال قلبی مورد بررسی قرار گرفت که می‌تواند گامی موثر در پاسخگویی به مسائل معاصر فقهی باشد.
همچنین مبنای فقهی تعلق احکام به صفات اخلاقی، به‌ویژه از منظر مقدمات اختیاری بودن آنها، به عنوان یکی از موضوعات مهم مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
عضو شورای علمی گروه فقه اجتماع، اخلاق و تربیت پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر در پایان، تأکید کرد که «هر فعل اختیاری اعم از قلبی یا خارجی می‌تواند متعلق احکام شرعی باشد، اما لازم است کار بیشتری برای روشن‌سازی مصادیق و حدود این احکام انجام شود».
نشست پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر نشان داد که هر فعل اختیاری، چه ظاهری و چه درونی، می‌تواند مورد حکم فقهی قرار گیرد، اما برای تعیین دقیق مصادیق و حدود آن، مطالعات و بررسی‌های بیشتری لازم است. همچنین، ضرورت توجه به تغییرات سبک زندگی و فناوری‌های نوین در فهم افعال جوانحی از نکات کلیدی این بحث بود.