اشاره: تخریب منابع طبیعی، آثار سوء زیادی را به دنبال دارد که مادامی که آگاهی نسبت به این آثار وجود نداشته باشد، تدبیری نیز برای جلوگیری از آن اندیشیده نمیشود. این تدبیرها هم از جنبه اجرایی باید اندیشیده شوند و هم از جنبه دانشی. برای انجام تدابیر دانشی در راستای جلوگیری از تخریب منابع طبیعی در دانش فقه، در گزارشی، به وضعیت تخریب منابع طبیعی در ایران پرداختهایم. مشروح این گزارش از نگاه شما میگذرد:
منابع طبیعی بهعنوان ارزشمندترین و بنیادیترین سرمایههای هر کشور، شامل جنگلها، مراتع، منابع آبی، خاک و تنوع زیستی، نقش حیاتی در حفظ محیطزیست و پیشرفت پایدار ایفا میکنند. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود و اقلیمهای متنوع از جمله کشورهایی است که منابع طبیعی غنی دارد. بااینحال، وضعیت منابع طبیعی ایران در سالهای اخیر به دلیل عواملی چون رشد سریع شهرنشینی، توسعه صنعتی نامتوازن، تغییرات اقلیمی و سوءمدیریت، با تهدیدات جدی مواجه شده است. تخریب این منابع نهتنها موجب آسیبهای زیستمحیطی بلکه موجب تهدیدات اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی شده است. هدف این گزارش، تحلیل عوامل تخریب منابع طبیعی، پیامدهای آن و ارائه راهکارهای مؤثر برای مقابله با بحران منابع طبیعی در ایران است.
- عوامل تخریب منابع طبیعی در ایران
۱.۱. جنگلزدایی و نابودی پوشش گیاهی
جنگلها و مراتع در ایران، علاوه بر ارزشهای اقتصادی و اجتماعی، نقش عمدهای در حفظ تعادل اکولوژیکی کشور دارند. این منابع طبیعی باعث تنظیم دما، جلوگیری از فرسایش خاک، تصفیه آب و حفظ تنوع زیستی میشوند. بااینحال، روند جنگلزدایی در ایران بهسرعت در حال افزایش است. تغییرات اقلیمی، فعالیتهای انسانی و سوءمدیریت منابع طبیعی موجب تخریب شدید این منابع شده است.
عوامل جنگلزدایی:
گسترش مناطق شهری و صنعتی: افزایش جمعیت و توسعه شهرها، بهویژه در مناطق شمالی و غربی کشور، منجر به تغییر کاربری اراضی جنگلی به مناطق مسکونی، صنعتی و زیرساختهای ارتباطی شده است. این تغییرات باعث ازدسترفتن بخشهای وسیعی از جنگلها و پوشش گیاهی طبیعی شده است.
کشاورزی و تغییر کاربری اراضی: تبدیل اراضی جنگلی به زمینهای کشاورزی، بهویژه در استانهای شمالی و شمال غربی ایران، یکی از دلایل اصلی کاهش سطح جنگلها است. کشاورزی بیرویه، بهویژه کشت محصولات پرآببر و استفاده از روشهای کشاورزی سنتی که منجر به فرسایش خاک میشود، موجب نابودی بخشهایی از اکوسیستم جنگلی شده است.
برداشت غیرقانونی چوب: قطع درختان بهمنظور تولید چوب، زغال و محصولات جنگلی دیگر، بهویژه در مناطق دورافتاده، از معضلات اساسی در ایران است. این برداشتها اغلب غیرقانونی و غیرمستمر انجام میشود و تأثیرات منفی زیادی بر تعادل اکولوژیکی جنگلها دارد.
آتشسوزیهای طبیعی و انسانی: دمای بالا، خشکسالیهای مکرر و بیاحتیاطیهای انسانی در تابستانها باعث وقوع آتشسوزیهای گسترده در جنگلها و مراتع میشود. در بسیاری از موارد، آتشسوزیها بهطور عمدی یا ناشی از بیاحتیاطی گردشگران و کشاورزان رخ میدهند.
آمار جنگلزدایی در ایران:
طبق گزارش سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، سالانه بیش از ۴۰ هزار هکتار از جنگلهای ایران تخریب میشود.
مساحت جنگلهای شمال کشور در ۵۰ سال گذشته از ۳.۶ میلیون هکتار به کمتر از ۱.۸ میلیون هکتار کاهش یافته است. این کاهش مساحت جنگلها در سالهای اخیر شدت بیشتری یافته است، بهطوریکه برخی پیشبینیها هشدار میدهند که اگر این روند ادامه یابد، جنگلهای شمال کشور تا ۲۰ سال آینده به طور کامل از بین خواهند رفت.
۱.۲. بیابانزایی و کاهش منابع آبی
بیابانزایی یکی از مهمترین تهدیدات زیستمحیطی ایران است. این پدیده که ناشی از تغییرات اقلیمی، سوءمدیریت منابع آب و چرای بیرویه دامهاست، بهویژه در مناطق خشک و نیمهخشک کشور همچون سیستان و بلوچستان، یزد و کرمان، بهشدت در حال گسترش است. بیابانزایی نهتنها باعث کاهش بهرهوری کشاورزی و ازبینرفتن تنوع زیستی میشود، بلکه موجب کاهش کیفیت زندگی مردم در این مناطق نیز میشود.
عوامل بیابانزایی:
خشکسالی و تغییرات اقلیمی: ایران یکی از کشورهای با بیشترین تغییرات اقلیمی در دهههای اخیر بوده است. کاهش بارندگیها و افزایش دمای هوا منجر به کاهش منابع آبی و تشدید روند بیابانزایی شده است. در بسیاری از مناطق ایران، خشکسالیها به بحرانهای محیطزیستی تبدیل شدهاند.
برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی: یکی از دلایل عمده بیابانزایی در ایران، استفاده بیرویه از منابع آب زیرزمینی است. حفر چاههای غیرمجاز و استخراج بیش از حد آب از سفرههای زیرزمینی، باعث کاهش سطح آبهای زیرزمینی و در نهایت فرونشست زمین شده است.
چرای بیش از حد دامها: افزایش جمعیت دامها و چرای بیرویه آنها در مراتع طبیعی باعث تخریب پوشش گیاهی و کاهش ظرفیت مراتع شده است. این امر سبب افزایش فرسایش خاک و تشدید روند بیابانزایی میشود.
آمار بیابانزایی:
بیش از ۳۰ درصد از مساحت ایران در معرض بیابانزایی قرار دارد. این میزان بهویژه در استانهای جنوبی و شرقی کشور شدیدتر است.
فرونشست زمین بهعنوان یکی از پیامدهای اصلی برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی، در استانهای اصفهان، تهران و کرمان بهشدت افزایش یافته است.
۱.۳. آلودگی هوا، آب و خاک
آلودگیهای زیستمحیطی تأثیرات منفی زیادی بر منابع طبیعی و کیفیت زندگی مردم دارد. در سالهای اخیر، ایران با بحرانهای مختلف آلودگی هوا، آب و خاک مواجه شده است که تأثیرات آن بر سلامت انسانها و اکوسیستمها آشکار است.
آلودگی هوا:
مصرف سوختهای فسیلی، تردد خودروهای فرسوده، فعالیتهای صنعتی و کشاورزی ناپایدار، از عوامل اصلی آلودگی هوا در ایران هستند. شهرهای بزرگی چون تهران، مشهد، اهواز و اصفهان به دلیل تراکم جمعیت و فعالیتهای صنعتی، در فصول مختلف سال با بحران آلودگی هوا روبرو هستند.
این آلودگیها منجر به بروز بیماریهای ریوی، قلبی و سرطان در میان مردم شده است. همچنین، آلودگی هوا میتواند بر روی کشاورزی، بهویژه در مناطق آلوده تأثیرات منفی بگذارد.
آلودگی آب:
ورود پسابهای صنعتی، کشاورزی و شهری به منابع آبی کشور یکی از مهمترین دلایل آلودگی رودخانهها و دریاچهها است. بسیاری از رودخانههای ایران مانند زایندهرود و کارون به دلیل آلودگیهای صنعتی و کشاورزی بهشدت کاهش کیفیت یافتهاند.
خشکشدن دریاچه ارومیه، کاهش سطح آب تالابهای هورالعظیم و شادگان، و آلودگی منابع آبی به دلیل استفاده از مواد شیمیایی در کشاورزی از جمله پیامدهای جدی آلودگی آب در ایران هستند.
آلودگی خاک:
استفاده بیرویه از کودهای شیمیایی، سموم آفتکشها و تغییرات در الگوی کشاورزی بهویژه در زمینهای دیمی باعث کاهش کیفیت خاک و ازبینرفتن میکروارگانیسمهای مفید آن شده است. این روند موجب کاهش بهرهوری کشاورزی و تهدید امنیت غذایی در برخی مناطق میشود.
- پیامدهای تخریب منابع طبیعی در ایران
۲.۱. بحران آب و افزایش تنشهای زیستمحیطی
کاهش منابع آبی در ایران به یکی از بزرگترین بحرانهای زیستمحیطی تبدیل شده است. در بسیاری از مناطق کشور، بهویژه در استانهای جنوبی و مرکزی، تنشهای آبی شدیدی وجود دارد. کاهش ذخایر آبهای سطحی و زیرزمینی، فرونشست زمین و بحرانهای زیستمحیطی نظیر خشکشدن دریاچهها و تالابها، تهدیدات جدی برای کشاورزی، صنعت و زندگی روزمره مردم بهوجود آورده است.
۲.۲. افزایش بلایای طبیعی
تخریب منابع طبیعی باعث بروز بلایای طبیعی متعددی شده است. فرسایش خاک و ازبینرفتن پوشش گیاهی در مناطق مختلف، وقوع سیلها و رانش زمین را تشدید کرده است. این بلایای طبیعی نهتنها به زیرساختها آسیب وارد میکند بلکه به زندگی مردم نیز تهدید جدی بهوجود آورده است.
۲.۳. اثرات اقتصادی و اجتماعی
تخریب منابع طبیعی به طور مستقیم بر روی بخشهای مختلف اقتصادی اثرگذار است. کاهش تولیدات کشاورزی، ازدسترفتن ظرفیتهای طبیعی گردشگری، افزایش هزینههای بهداشتی ناشی از آلودگیها و مهاجرتهای ناشی از بحرانهای زیستمحیطی، پیامدهای اقتصادی منفی بسیاری به همراه داشته است. افزایش بیکاری در مناطق روستایی و فشار به شهرها از جمله مشکلات اجتماعی است که ناشی از تخریب منابع طبیعی است.
- راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با تخریب منابع طبیعی
۳.۱. اصلاح سیاستهای مدیریتی
جلوگیری از تغییر کاربری غیرمجاز جنگلها و مراتع: مدیریت دقیقتر منابع طبیعی و نظارت قویتر بر تغییر کاربری اراضی.
اجرای برنامههای احیای جنگلها و مراتع: حمایت از پروژههای احیای جنگلها و مبارزه با جنگلزدایی از طریق برنامههای دولتی و بخش خصوصی.
۳.۲. استفاده از فناوریهای نوین
توسعه سیستمهای آبیاری نوین: استفاده از سیستمهای آبیاری قطرهای و کاهش مصرف آب در کشاورزی.
گسترش انرژیهای تجدیدپذیر: استفاده از انرژیهای خورشیدی و بادی بهجای سوختهای فسیلی برای کاهش آلودگی هوا و مقابله با تغییرات اقلیمی.
۳.۳. آموزش و فرهنگسازی عمومی
آگاهیرسانی در سطح جامعه: برگزاری دورههای آموزشی و تبلیغاتی در رسانهها برای ارتقای سطح آگاهی مردم درباره اهمیت حفاظت از منابع طبیعی.
تشویق به استفاده از وسایل نقلیه عمومی: ترویج استفاده از وسایل نقلیه عمومی بهمنظور کاهش ترافیک و آلودگی هوا.
۳.۴. تقویت همکاریهای بینالمللی
همکاری با سازمانهای جهانی: همکاری با سازمانهای محیطزیستی و نهادهای بینالمللی نظیر سازمان ملل برای مقابله با چالشهای جهانی محیطزیست.
جذب سرمایهگذاری برای پروژههای زیستمحیطی: تشویق سرمایهگذاریهای خارجی و داخلی برای پروژههای حفاظتی و احیای منابع طبیعی.
نتیجهگیری
تخریب منابع طبیعی در ایران به یک بحران زیستمحیطی، اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده که در صورت ادامه روند فعلی، تهدیدات جبرانناپذیری برای آینده کشور خواهد داشت. بااینحال، با اتخاذ سیاستهای مدیریتی صحیح، استفاده از فناوریهای نوین، ارتقای آگاهی عمومی و تقویت همکاریهای بینالمللی، میتوان از این بحران جلوگیری کرده و منابع طبیعی کشور را برای نسلهای آینده حفظ کرد.
