اشاره: آیتﷲ سید نورالدین شریعتمدارجزایری، در حدود هفتادسالی که در حوزه علمیه، به تحصیل، تدریس و پژوهش مشغول است، در بسیاری از موضوعات و ابواب فقهی، تدریس کرده و قلم زده است. یکی از موضوعات فقهی موردعلاقه وی، فقه روابط بینالملل است. با او پیرامون چیستی و ابعاد این باب فقهی نوپدید گفتگو کردیم. نویسنده مقاله «فقه روابط بینالملل» معتقد است باید به تفاوت بین فقه روابط بینالملل و فقه حقوق بینالملل توجه داشت. این استاد و پژوهشگر قدیمی حوزه علمیه قم همچنین معتقد است فقه روابط بینالملل فقط به روابط سیاسی اختصاص نداشته و شامل روابط اقتصادی و اجتماعی نیز میشود. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه معاصر با این استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، بهقرار زیر است:
فقه معاصر: فقه روابط بینالملل چیست و به چه موضوعاتی میپردازد؟
شریعتمدار: در اینجا چهار عنوان داریم که بهاختصار به آنها میپردازیم: روابط بینالملل، حقوق بینالملل، فقه روابط بینالملل و فقه حقوق بینالملل.
روابط بینالملل، به رفتارها و کنشهایی میپردازد که در میان کشورها و ملتها جریان دارد و ممکن است مثبت و مفید و به سود دو ملت باشد یا منفی و مضر باشد و آثار تخریبی و به زیان هر دو ملت داشته باشد.
حقوق بینالملل به قوانینی میپردازد که هر کشور به سود خود وضع کرده و انتظار دارد که کشورهای دیگر آن قواعد را رعایت کنند، حال ممکن است دیگر کشورها آن قوانین را رعایت کنند یا رعایت نکنند.
فقه روابط بینالملل، عبارت است از احکام فقهی مرتبط با روابط میان کشورها. ازآنجا که فقه شیعه به تمام مسائل و موضوعات موردنیاز مردم میپردازد، بنابراین هر روابطی که بهصورت مثبت یا منفی میان کشورهاست در فقه شیعه از آن بحث شده است؛ بلکه در فقه شیعه رفتار با ملتهای دیگر از جهت کفر و اسلام نیز معین شده است تا آنجا که کشورها را بهعنوان دارالکفر و دارالاسلام معرفی کرده است. اما زمان غیبت حضرت حجت، زمان هُدنه و صلح و ترک جنگ است و جهاد ابتدایی مشروط به حضور امام عصر (علیه السلام) است. پس در زمان غیبت، جنگ ابتدایی وجود ندارد. کشور اسلامی میتواند با اتخاذ روابط مسالمتآمیز و احترام متقابل با کشورهای دیگر، اهداف اسلامی را پیگیری کند مگر در زمان هجوم که آن وقت نوبت به جنگ دفاعی میرسد. اگر جنگ دفاعی روی دهد دیگر در جنگ دفاعی هیچ شرایط خاصی نیست به خلاف جنگ ابتدایی که دارای شرط خاصی است. در جهاد دفاعی هرکسی قدرت داشته باشد باید از نظام اسلامی دفاع کند. مرد و زن و بزرگ و کوچک ندارد. مگر کسی که قدرت نداشته باشد که تکلیف از او ساقط است.
فقه حقوق بینالملل؛ احکامی است که برای حفظ استقلال و امنیت کشور بیان شده است. در قرآن، مباحث نفی استبداد و نفی سلطه موجود است، مانند «لَن یَجعَلَ ﷲُ لِلکافِرینَ علی المؤمنین سَبیلاً». کشور اسلامی از هر جهتی، چه سیاسی چه اجتماعی چه نظامی چه اقتصادی باید مستقل باشد و تحت سلطه کفار و دشمنان دین نباشد.
فقه معاصر: آیا روابط بینالملل یک دانش میانرشتهای است یا دانشی مستقل به شمار میآید؟
شریعتمدار: روابط بینالملل بسیار ساده و بسیط بوده و به موضوعات محدودی میپردازد؛ لذا مباحث محدود و کمی در آن مطرح میشود؛ در نتیجه فقه بینالملل در قدیم، میانرشتهای بوده و استقلالی نداشته است؛ اما در این عصر و در زمان ما که روابط میان کشورها گسترده شده است، از عالم حقیقی هم فراتر رفته است و در فضای مجازی هم وارد شده است؛ بنابراین باید به دانشی مستقل تبدیل گردد و حتی رشتهای تخصصی باشد. کسانی که وارد این رشته میشوند باید اطلاعات کامل داشته باشند و بتوانند تمام موضوعات موردنیاز را تحقیق و پژوهش کنند.
فقه معاصر: آیا فقه روابط بینالملل صرفاً به روابط میان دولتها میپردازد یا روابط میان شهرها و ملتها را نیز بحث میکند؟
شریعتمدار: همانطور که از نام این عنوان هویدا است، این علم اختصاصی به روابط میان کشورها ندارد و به روابط میان مردم هم میپردازد؛ همانطور که خدا در قرآن هم به روابط بینالملل میپردازد و حتی در کتاب عزیز و در سنت مبارکه ما بحثی از مملکت و کشور نیست بلکه بحث از ملتهاست: «إنّا خَلَقنَاکُم مِن ذَکَرٍ وَ أُنثی وَ جَعَلنَاکُم شُعُوباً و قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إنَّ أکرَمَکُم عِندَﷲِ أتقاکُم»: ما شما را آفریدیم بهصورت مرد و زن و شما را شعبهشعبه، بخشبخش، قبیلهقبیله و طایفهطایفه کردیم تا همدیگر را بشناسید؛ بنابراین این اختلاف نه از جهت نژادی، بلکه از جهت شناسایی است. بعد میفرماید: «إنَّ أکرَمَکُم عِندَﷲِ أتقاکُم»، سپس میفرماید: همانا خداوند دانا و آگاه است.
از امامان معصوم (علیهم السلام) نیز روایات بسیاری در این زمینه آمده است. بهعنوان نمونه، از نبی اکرم(ص) نقل شده است که: «ألا إنّکم من آدم و آدم من تراب لا فخر لعربی علی عجمی و لا لعجمی علی عربی»؛ این امر، مبارزه با تبعیض نژادی است که سالهاست در میان ملتهای متمدن شروع شده و هنوز خاتمه نیافته است. رسولخدا(ص) اولین مبارزهاش، با تبعیض نژادی است و پیام آن حضرت این است که میان ملتها تفاوتی نیست. پیامبر اسلام(ص) از همان اول به غلام سیاهی، مسئولیت بزرگی را سپردند و هرچقدر که اعتراض میکردند که چرا او را به بالای بام کعبه فرستادی تا اذان بگوید، ایشان اعتنا نمیکردند. این مطلب بر کفار خیلی سخت بود. این رفتار پیامبر(ص) برای این بود که تبعیضها را بردارند و روابط را با این شکل سامان دهند.
فقه معاصر: آیا فقه روابط بینالملل شامل ابعاد مذهبی یا اقتصادی میان کشورها میشود یا صرفاً به روابط سیاسی اختصاص دارد؟
شریعتمدار: همانطور که از لفظ «روابط» به دست میآید، این دانش اختصاصی به ابعاد سیاسی ندارد. البته رابطه سیاسی را میشود در دو نگاه ملاحظه کنیم؛ یک نوع نگاه این است که رابطه سیاسی را یک رابطه فرض کنیم و بگوییم اختصاصی به روابط سیاسی ندارد؛ ولی باید توجه داشت که لفظ «رابطه» اگرچه مفرد است اما در حقیقت، جمع است؛ زیرا همه روابط اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و نظامی، در ضمن رابطه سیاسی هستند؛ یعنی رابطه سیاسی است که روابط اجتماعی و اقتصادی و مذهبی و نظامی را معین میکند.
