فهرست مطالب
فایل صوتی
آنچه در کرسی علمی ترویجی «بررسی شبکه مسائل فقهی فن آوری متاورس» مطرح شد:
نهاوندی: متاورس، اولین فرضیه برای ایجاد زیست بوم سایبری است / باید به صورت شبکه مسائل به موضوع متاورس نگاه کرد / اقتصاد متاورسی بر «تمرکز زدایی» تاکید دارد / اسماعیلی: جوهره متاورس، فرافقه است / مابایدهرچه سریعتر مباحث متاورس را به مرحله عملیات برسانیم / اکبری: ضمانت اجرایی در فضای متاورس وجود ندارد
انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه های علمیه، هشتمی کرسی علمی ترویجی خود را با همکاری پژوهشگاه فقه معاصر، با عنوان «بررسی شبکه مسائل فقهی فن آوری متاورس» به صورت حضوری و مجازی برگزار کرد.
در ابتدا، دبیر جلسه، حجتالاسلام و المسلمین دکتر سید مهدی سهیلی مقدم «استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر فضای مجازی» گفت: در این نشست، ارائهکننده، حجتالاسلام و االمسلمین دکتر علی نهاوندی «استاد دانشگاه و درس خارج و سطح عالی حوزه های علمیه» و ناقدان : حجتالاسلام دکتر مسعود اسماعیلی «عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندشه اسلامی» حجتالاسلام و المسلمین دکتر محسن اکبری «رئیس کمیته علمی ارتباطات انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه های علمیه» هستند.
اقتصاد متاورسی بر «تمرکز زدایی» تاکید دارد!
پس از سخنان سهیلی مقدم، ارائه کننده کرسی ترویجی به ارائه مباحث خود پرداخت:
متاورس یک مطالعه میان رشته ای است. امام صادق علیه السلام می فرماید: «العالم بزمانه لا تهجم علیه الوابس». این روایت در مورد همه ابعاد سیاسی فرهنگی و اجتماعی مورد استفاده باید قرار بگیرد.
ما نمی توانیم به نگاه سلبی و مانع زا، در مورد یک فناوری بحث کنیم.
برای شروع بحث لازم است چند مقدمه را مطرح کنیم:
الف) خاستگاه تمدنی غرب چون دارای مبانی ماتریالیستی و اومانیستی است، و اهداف دموکراسی و لیبرالی را در توسعه تکنولوژی های خودش مورد دقت قرار می دهد، ما می توانیم این تلقی را داشته باشیم که این جهت به سمت جهان مدیا و جهان متا در حال پیشروی است.
ب) انتقال قدرت به سمت جهان متا، ناچارا تغییراتی را در ابعاد فرهنگی و هویتی و اقتصادی به همراه دارد.
ج) این فناوری هنوز ابعاد میدانی روشنی ندارد؛ یعنی در حد یک فرضیه است و حتا تئوری هم نشده است، لذا نمی توان تحلیل دقیقی را از آن ارائه کرد.
ممکن است کسی بگوید ابتدا اجازه دهید این فناوری، واقعیت عینی پیدا کند، آنگاه در مورد آن سخن بگویید.
در پاسخ می گوییم: سنت فقهای سلف ما چنین بوده که موضوعاتی را مطرح می کردند که هنوز واقعیت نداشته و صرف یک فرضیه و احتمال بوده است. مانند طرح سفر به کرات دیگر و نحوه انجام عبادات در آنجا، آن هم در زمانی که هنوز چنین سفری ممکن نبوده. مرحوم آیتﷲ محمد صدر در کتاب فقه الفضا، این موضوعات را مطرح کرده و از اسلاف مطالبی را نقل می کنند. همچنین مرحوم شیخ بهایی، کتاب سرائر، غنیه و… چنین مطابی دارند.
روش مطالعه در این موضوع، «توصیفی تحلیلی با ابزار گردآوری کتابخانه ای و نرم افزاری» است. سخنرانی ها، مقالات، دستاورد هایی که به نوعی مربوط به آینده این فناوری باشد، مصاحبه با کارشناسان، مطالعاتی که در فضای مجازی به عنوان وب یک و دو مطرح بوده و موضوعات مورد پرسش از فقها و… اینها منابعی بوده که در این زمینه مورد استفاده قرار گرفته است.
چیستی متاورس:
وی درادامه گفت: در فلسفه خواندیم که وجود به ذهنی و خارجی تقسیم می شود. شاید بتوان گفت که متاورس، نه به عنوان جهان سوم، بلکه پل ارتباط بین این دو وجود است.
می توان گفت متاورس، اولین فرضیه برای ایجاد زیست بوم سایبری است. و این یعنی زندگی در فضای مجازی و نه صرفا فعالیت هایی همچون اشتراک گزاری اطلاعات.
این جهان مجازی قرار است از طریق هدست های واقعیت مجازی به صورت سه بعدی، در اختیار کاربران قرار گیرد.
سوال اصلی و فرعی درباره این موضوع:
سوال اصلی در این بحث این است که «شبکه مسائل فقهی فناوری متاورس چیست؟»
سوالات فرعی:
متاورس چیست؟
چه مولفه های کلیدی دارد؟
ابعاد فقهی متاورس چیست؟
رویکردهای فقه امامیه درباره مولفه های کلیدی متاورس چیست؟
الگوی مواجهه مطلوب با متاورس از نظر فقه امامیه چیست؟
موضوعاتی چون حکمرانی در متاورس، اقتصاد متاورس، مدیریت افکار عمومی در متاورس، و… مسائلی هستند که در فقه متاورس باید بررسی شود.
ضرورت مطالعه در ابعاد مختلف متاورس:
توسعه متاورس و ابزارهای پیرامونی آن، موضوعاتی را در فقه ایجاد خواهد کرد و ما باید در فقه، الگوی حکمرانی صحیحی را برای آن تعریف کنیم.
ما باید به صورت شبکه مسائل به موضوع متاورس نگاه کنیم. و بررسی به صورت تک موضوع و تک بعدی، مشکل را حل نمی کند. چرا به شبکه مسائل نیاز داریم؟ زیرا:
- برای طبقه بندی و شناسایی نسبت های کمی و کیفی مولفه های فقهی متاورس
- تسهیل در روند پژوهش و اولویت بندی مسائل فقهی متاورس
- شناسایی خلأها و نیاز ها و کاستی های این فناوری
ما به دنبال حکم شناسی نیستیم ما می خواهیم مسائل متاورس را بررسی کنیم.
پیشینه بحث
هیچ کتاب فقهی وجود ندارد. در بین مقالات، فقط دو مقاله پیرامون مباحث اقتصادی و حقوقی متاورس نوشته شده که تخصصا از موضوع ما خارج است. و هیچ پایان نامه ای هم در این باره نوشته نشده است.
مفهوم متاورس:
متا: یونانی است به معنی فراسو و فراتر
ورس: جهان و عالَم و کیهان. پس متاورس یعنی فراجهان.
این اصطلاح برای اولین بار در یک رمان علمی تخلی به کار رفته است. در سال ۱۹۹۹ در آمریکا نوشته شده است.
مارک زاکربرگ، مدیر عامل فیسبوک، در سال ۲۰۲۱ به فکر تحقق ایده متاورس افتاد. و نام فیسبوک را به متا، تغییر داد.
ماهیت متاورس:
نهاوندی درادامه گفت: یک فضای مجازی است که چهار فناوری در آن به کار رفته است: فناوری واقعیت مجازی، واقعیت افزوده، واقعیت های ترکیبی و واقعیت های تعمیم یافته. پس متاورس جهانی است که فراتر از فیزیک است و به جهان واقعی شباهت دارد.
در متاورس به جای اینکه صرفا صوت و تصویر و متن به اشتراک گذاشته شود، از طریق هولوگرام ها به افراد در ارتباط هستیم. و ابزار تحقق این هدف، عینک های هوشمند، گوشی های هوشمند، رایانه های شخصی و کنسول های بازی است.
در بحث «واقعیت مجازی»: متاورس کمک می کند که رابطه ها به صورت دو طرفه در قالب فعالیت های اقتصادی و تجاری و… امکان پذیر شود.
در بحث «واقعیت افزوده»: یک سری داده پردازی های دیدنی، شنیدنی و حس کردنی انجام می شود. یعنی ظرفیت های حسی جدیدی برای این فناوری تعریف و ایجاد خواهد شد.
از تفاوت های مهم دو مورد فوق این است که در واقعیت مجازی، شخص اولا وارد دنیای جدید دیجیتالی می شود و ثانیا اختیارش به دست ابزارهای موجود در آن فضاست و خودش مختار نیست. بر عکس واقعیت مجازی. حال ترکیب این دو مولفه، ویژگی هایی ایجاد می کند که به آنها اشاره می کنم:
- ما غرق در مجازی شده و بیشتر کارهای دنیای واقعی در آنجا قابل انجام است.
- ترکیبی بین دنیای تمام دیجیتال و دنیای فیزیکی بدون محدودیت زمان و مکان
- تحقق جهان ایده آل با آواتارهای شخصی
- فضای بدون محدودیت و آزاد
- ایجاد تغییرات جدی در قدرت و نظام حکمرانی
- ایجاد تحولات جدی در نظام اقتصادی. که گفته اند ۱۰ هزار فرصت شغلی جدید که تا کنون تعریف نشده است! تا سال ۲۰۲۵
- ۱۵۰۰ میلیارد دلار بازار بیت کویین ایجاد شده است.
- تغییرات گسترده در سبک زندگی
- بحث لذت در متاورس از طریق حواس پنجگانه!
نظام فقهی در متاورس:
استاد حوزه ودانشگاه گفت: در این موضوع یازده بعد فقهی را تبیین کرده اند که هر کدام زیرشاخه دارد. مثلا بعد فقهی فرهنگی. در بحث فرهنگی، با یکی تخریب هویت دینی و فرهنگی مواجه خواهید شد. در بعد اقتصادی، سیاسی، هنری، امنیتی، زیرساختی، بین المللی، اجتماعی، تمدنی، تربیتی، مذهبی هم مباحث فقهی گسترده ای مطرح می شود.
در بحث فقه متاورس، دو مقیاس خرد و کلان یا فردی و اجتماعی وجود دارد.
محورهای فقهی متاورس:
محورهای ناظر به جوهره و اصل متاورس. در خصوص اینکه از نظر شرعی تولید و گسترش این فناوری چه حکمی دارد؟
محدوده مجاز پدیده متاورس.
محورهای فقهی مخاطبان و کاربران: استفاده بدون محدودیت از متاورس مجزی است یا خیر؟
مباحثی که درباره زیست بوم متاورس مطرح میشود. احکام نگاه و لمس و شنیدن و… .
محورهای ناظر به اقتصاد و تجارت متاورس: که حوزه در این زمینه ورود داشته است. اقتصاد متاورسی بر «تمرکز زدایی» تاکید دارد. مالکیت، سرمایه گزاری، بازاریابی، مالیت اشیا، بورس، قراردادها
محورهای ناظر به حکمرانی: معیارهای قانون گزاری، راهکارهای حمایتی، راهبردهای نظارتی، فیلترینگ، ممیزی، مالیات، دسترسی بدون نیاز به کسب مجوز، مقاومت در برابر سانسور.
محورهای ناظر به نسبت حاکمیت و متاورس و مسائل امنیتی: مثلا فیسبوک چیزی مانند کره زمین طراحی کرده است و الان زمینهای و مغازه های نزدیک حرم حضرت معصومه سلام ﷲ علیها در حال فروش است (مغازه هایی که در جهان متاورس در مجاورت حرم هستند). همچنین بحث سیاست، اخلاق، تزاحم هایی در آزادی بیان و مصالح نظام و… .
محورهای ناظر به مدیریت فناوری ماورس: در رابطه با نهادهای متولی متاورس.
قواعد فقهی متاورس: قواعد ایجابی مانند مسئولیت ضمان آور بودن، حرمت اهانت محترمات دین، قواعد سلبی نفی ضرر، نفی حرج و نفی سبیل و تقیه.
محورهای ناظر به زیرصاخت های فنی متاورس: تجهیزات، هدست ها، تراشه ها و… .
محورهای ناظر به معاملات متاورس: قراردادهایی که انجام میشود.
محورهای ناظر به کارگزاران و خدمات دهندگان متاورس
محورهای ناظر به آفرینندگان متاورس: در حوزه پیام، منبع پیام، محتوای پیام و… .
موضوعات و مسائل متاورس:
- احکام مساله تاسیس، تولید و گسترش متاورس: در همینجا این نکته مطرح است که نباید در مورد ورود به متاورس تاخیر داشت؛ به گونه ای که فرضا به ضرورت متاورس برسیم ولی به جهت اشغال فضای آن لازم باشد که از دیگر دولت ها، فضای متاورس مثلا اجاره کنیم و متاورس بومی نداشته باشیم. مانند مشکلی که در فضای مجازی به آن دچار شدیم.
- احکام فقهی حریم خصوصی و نقض حریم خصوصی: که اطلاعات زیادی از کاربران هم اکنون در دسترس نهاد های اصلی و مادر است که با ترویج متاورس، به این حجم اضافه هم خواهد شد. همچنین نصب تراشه در بدن کاربر که بتوانند از طریق آن تحرکات حسی و عصبی و… در کاربر ایجاد کنند.
- حضور دستیاران در فضای متا و مدل عصبی خودیادگیری: مانند دستیاران غیر انسانی که در کنار شخص حاضر شده و خدماتی به او می دهد. مثلا در کنکور، این دستیار می تواند سرقت علمی کند.
- حکمرانی جهان متاورس: که در این فضا چیزی به نام حکمرانی بیرونی نداریم. زیرا مجموعه به هم پیوسته از اطلاعات است که هسته مرکزی ندارد.
- قراردادهای هوشمند: تعهداتی که در جهان متا تحقق می یابد.
- جاسوسی در متا
- هکرها
- ضوابط فقهی داده پردازی و نشر اطلاعات
- حق مالکیت و مالیت در متا
- ارز دیجیتال: ان اف تی، بیت کویین و…
- تجارت و کسب و کار
- شبیه سازی معصومان در جهان متا که بحثی جدی است. تا کنون عکس و تصویر معصومین مطرح بود ولی اکنون آواتار معصوم ساخته می شود و شخص در جهان متا، با آن ارتباط و انس می گیرد.
- اختلاس و کلاهبرداری
- مشارکت در تولید میان کاربرها و کارفرماها
- هوش مصنوعی
- ایجاد اماکن مذهبی و اجرای شعارئر در جهان متا: مثلا وقف یک مکان در جهان متا چه حکمی دارد؟
- تزاحم حقوق
- ازدواج و طلاق و حریم محرم و نامحرم: تحریکات جنسی، مدلینگ و… .
- ارتباطات متاورس: احراز هویت افراد و نبود هیچ محدودیتی در ارتباط آواتار هر شخص با آواتار دیگر افراد (که البته این آواتارها یک پایشان در بیرون از متاورس است)
- احکام صله رحم: مثلا صله رحم در متاورس جایگزین واقعیت می شود یا خیر؟
- امر به معروف و نهی از منکر
- خانواده و فرزند خواندگی: در متاورس تشکیل خانواده می دهد یا کسی را به فرزندی میگیرد و جایگزین واقعیت می کند.
- محتوای مستهجن
- خطرات فیزیکی و فیزیولوژیکی: اعتیاد های مفرط به این فضا، بلوغهای زودرس، روان پریشی و… . و کسی که این خطرات را برای کاربر ایجاد کرده از نظر جرائم حقوقی چه حکمی پیدا می کند؟
چند نتیجه:
نتایجی که از ارائه مطالب فوق به دست می آید از این قرار است:
- پیش دستی در بررسی ضوابط و مباحث متاورس تا حدودی سیطره مخالفان را می کاهد.
- ترسیم مولفه های کلید الگوی حکمرانی مطلوب فقهی در متاورس، توسط حوزه با کمک مسئولین متولی نظام
- مباحث مربوط به وب یک و دو، در حوزه کاملا حل نشده و وب سه در حال ظهور و بروز است. که البته با شناخت وب یک و دو، بسیاری از مباحث متاورس هم روشن می شود.
- موضوع شناسی دقیق قبل از ارائه هرگونه حکمی.
- رویارویی هوشمندانه با این پدیده
- حل مسائل فقهی متاورس به صورت نگاه خرد و جزءنگر که تکلیف فردی را مشخص میکند، پاسخگوی همه ابعاد فقهی متاورس نخواهد بود.
- شروع مطالعه بین رشته ای در متاورس با توجه به طرح مسائل اجتماعی و اقتصادی و امنیتی و… در متاورس
- به دلیل تاثیرات زیاد این فناوری، و سرعت زیاد ترویج آن، دروس خارج باید به این مبحث بپردازند.
جوهره متاورس، فرا فقه است!
دبیر محترم نشست، با اعلام پایان بیانات آقای دکتر نهاوندی، وقت نشست را به ناقدین و نخست به آقای دکتر اسماعیلی اختصاص دادند.
آقای دکتر اسماعیلی، پس از تشکر و تجلیلی که از ارائه کننده محترم داشتند، شروع به نقد فرمودند:
خوب بود که مباحث به صورت درختواره و شاخه ای به یکدیگر مرتبط می شدند. آنچه شما به عنوان نقشه راه برای دیگران ترسیم کردید، تا بتوانند به مبحث ورود پیدا کنند، دارای جهت خاص نبود. یعنی آیا ما باید دقیقا از کجا شروع کنیم؟
نحوه ورود به بحث با چه رویکردی باشد؟ اصولی فقهی باشد، فلسفی فقهی باشد.. .
همچنین این را اشاره کنید در ارائه هایتان که حکومت موظف است پس از برگزاری نشست ها و کرسی های متعدد، از مطالب ثابت شده استفاده کند. یعنی اشاره کنید که فقه در اینجا نباید منفعل باشد؛ چرا که رویکردهای اجرایی، تاثیر خوبی در مباحث فقهی دارد.
ایشان ادامه دادند که فضای متاورس، دیگر فضایی مجازی و دور از واقعیت نیست و کاملا در دنیای واقعی، تاثیر دارد. و شاید نتوان گفت که متاورس، دنیایی بینابینی است.
نکته دیگری که باید مورد دقت قرار گیرد این است که مسائلی که در رابطه با متاورس پیش می آید، آیا اساسا مسائل جدیدی در فقه به حساب می آید، یا اینکه همان مسائل ولی با صورتی جدید هستند؟ یعنی آیا صرفا موضوع شناسی (البته به صورت دقیق) و سپس تطبیق، کافی است؟
غفلت نکنیم که متاورس اگرچه در حد فرضیه است، ولی با سرعت زیاد به تئوری و سپس به یک عملیات تبدیل خواهد شد. و هم اکنون شرکت های مهمی در دنیا، بر روی متاورس سرمایه گزاری کرده اند. لذا لازم است که ما نیز هرچه سریعتر مباحث را به مرحله عملیات برسانیم.
توجه داشته باشیم که جوهره متاورس، فرافقه است. لذا یا در فلسفه یا اصول باید بحث شود. فرضا اگر اصولی باشد، سوال این است آیا می توان حکم کلی در مورد آن صادر کرد؟ آنچه از بیانات شما برداشت کردم، این بود که این موضوع را فقهی دانستید در حالی که چنین به نظر نمی رسد.
اگر در کنار بررسی فقهی موضوع، به جنبه های عملیاتی آن توجه نشود، رویکری منفعلانه صورت خواهد گرفت.
ضمانت اجرایی در فضا متاورس وجود ندارد!
پس از بیانات ناقد نخست، دبیر نشست، وقت را در اختیار ناقد دوم یعنی آقای دکتر اکبری قرار دادند و ایشان نیز پس از تشکر و تجلیل از بیانات ارائه دهنده، به بیان نقدهای خود پرداختند:
به نظر می رسد که این موضوع اگر به صورت میان رشته ای بررسی شود کاملتر است؛ یعنی علاوه بر فقه و مباحث مربوط به سایبر، پای فلسفه نیز به بحث باز شود. زیرا مباحثی از ذهن، و واقعیت های افزوده مطرح شد که به فلسفه مربوط می شود. مثلا در اینجا باید روشن شود که این افعالی که در فضای متاورس رخ می دهد، چگونه به مکلف و کاربر استناد داده می شود؟ چرا که این استناد، لوازم حکومتی و حقوقی و… دارد.
آنچه در مورد فضای مجازی به صورت مطلق، و متاورس به صورت خاص مطرح و قابل بحث است، این است که ضمانت اجرایی در این فضا وجود ندارد. مثلا اگر کسی در فضای واتس اپ، معامله اش را فسخ کند، و طرف مقابل انکار کند، سپس ادعا کند که مدارکی که فسخ کننده ارائه می کند جعلی است، هیچ را اثباتی وجود ندارد و مالک اصلی واتس اپ هم هیچگاه پاسخگوی ما نیست که بخواهد مدارک را در اختیار ما قرار دهد.
همچنین وقتی جرمی رخ می دهد، با توجه به اینکه اکثر کاربران فضای مجازی نابالغ هستند، به چه صورتی باید ضمانت اجرایی طراحی کرد؟! جزای نقدی باشد، یا…؟
در متاورس هم همین مشکل وجود دارد، لذا لازم است که این فناوری بومی شود. و در غیر اینصورت از راهکارهای خود کنترلی استفاده شود که خود فرد از خود مراقبت کند.
پرسش و پاسخ:
پرسش نخست (آقای فلاح):
من احساس می کنم برخی از اموری که مطرح شد، ناظر به فضای مجازی است و اختصاص به متاورس ندارد؛ مانند هکر هـا، اختلاس و… . سوالم این است که وقتی می خواهیم شبکه تعریف کنیم، آیا لازم است که فقط مباحثی که اختصاص دارد به موضوع را مطرح کنیم که امور پیرامونی را هم باید طرح کرد؟!
پرسش دوم (آقای دکتر قائمی):
صحبت من سه جنبه دارد.
جنبه نخست:
یکی کلیت موضوع که آیا توسعه این فناوری مبتنی بر بندگی خداست یا حجابی بر حجب ظلمانی گذشته است؟
و اینکه کدام ساحت انسان را تقویت می کند، حس یا خیال یا عقل؟
سوال سوم اینکه آیا متاورس همانگونه که می تواند ابتذال را ایجاد کند، آیا می تواند لذت های معنوی را هم ایجاد کند مانند طواف به دور خانه خدا و…؟
جنبه دوم:
من دانشیار کامپیوتر با گرایش امنیت هستم. به نظرم آمد که برخی اموری که یادآور شدید، قابل دفاع نیست. مثلا آزادی مطلق یا عدم کنترل فرد نسبت به خودش در فضای متا.
جنبه سوم:
ما چهار دسته از مسائل داریم: دسته اول مسائل فنی است. مطرح شد که در فضای واتس اپ هیچ راهی برای اثبات نیست مگر اقرار شخص، در حالی که چنین نیست. و به نظر می آید که در متاورس، این امکان تقویت می شود.
دسته دوم مسائل عمومی جامعه بشری است. مثلا گفته شده که در فضای متاورس چند نفر به خانمی تجاوز کرده اند. باید بگویم که این جرم در نظر خود آنها نیز قبیح تلقی شده و خودشان نیز پیگیری هایی در این زمینه داشته اند.
در اینجا باید مطلب را به سه بخش تقسیم کنیم: اخلاق عمومی، مسائل بشری و مسائل فقهی.
پاسخ های دکتر نهاوندی:
پس از دو پرسش یاد شده، آقای دکتر نهاوندی شروع به پاسخ کردند:
به نظر من فقه، مجموعه ای از دستورها نیست. غایت اصلی فقه، تبیین هنجارهای اجتماعی جامعه است. فقه نظام ساز است.
کار فقه این است که بیان کند که این فناوری، آیا ما را به اهداف متالی می رساند یا خیر؟ فقه باید بتواند یک چارچوب مقتدارنه از هنجارهای اجتماعی را به ظهور برساند.
این نکته مهم است که همانطور که نگاه سلبی به فناوری ها، ضربه زننده است، نگاه ایجابی و شتابزده به موضوع هم می تواند خطرناک باشد. لذا این فقه است که تکلیف ما را روشن میکند که چگونه باید عمل کرد.
در این مسائل ما باید هم نگاه خرد داشته باشیم و هم نگاه کلان. فرض بفرمایید که کودکی در فضای مجازی فیلم مستهجن می بیند. از نظر عمل اخلاق، والدین می توانند او را نهی کنند. ولی آیا از نظر فقه و تکلیف، می توان او را مکلف به ترک کرد؟ اگر نگاه خرد داشته باشیم شاید بتوان گفت که لازم نیست او را نهی کنند. ولی در نگاه کلان تربیتی در جامعه، باید گفت چون موجب بلوغ زودرس و… میشود، پس لازم است نهی شود.
در پاسخ به پرسش اول می گوییم که بسیاری از مباحث متاورس، در فضای وب یک و دو، قابل طرح است. فقط تفاوتش این است که در متاورس، یک ترکیبی میان واقعیت و مجاز، رخ داده.
اما پیرامون مطالب دکتر قائمی عرض می شود که مباحث مبنایی مربوط می شود به شبکه مسائل فلسفه فقه متاورس. همچنین مباحث وجودشناختی، معرفت شناختی، انسان شناختی و… . که مثلا انسان آواتار در متاورس با انسان واقعی چه ارتباطی دارد؟ و…
من عرض کردم که کاربر را در دنیای دیجیتال، غوطه ور می کند نه اینکه کنترل می کند.
یکی از حضار اضافه کردند که چون در داخل، سرمایه دارهای آنچنانی نداریم، لاجرم حکومت است که باید ورود کند. در غیر اینصورت، فقه و فقها به حاشیه رانده می شوند. در حالی که در اینجا فقه و فقیه، مقصر نیست.