مقدمه/ مجله فرهنگی چاووش در یکی از برنامه‌های اخیر خود به موضوع فقه هنر پرداخت و میزبان آیتﷲ علیدوست عضو هیئت امنای پژهشگاه فقه معاصر و همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی دری قائم‌مقام این پژوهشگاه بود. درباره ضرورت پرداختن به موضوع فقه هنر در برنامه تلویزیونی و همچنین بحث‌های جانبی این برنامه گفت‌وگوئی با محمدجواد استادی سردبیر و مجردی این برنامه انجام داده‌ایم:
درابتدا معرفی از برنامه چاووش داشته باشید و اینکه چطور شد به ضرورت پرداختن به موضوع «فقه هنر» رسیدید و احساس کردید که در این برنامه یکی از موضوعات این بحث فقه هنر می‌تواند باشد؟
مجله‌ی فرهنگی چاووش یکی از برنامه‌های تلویزیونی است که در شبکه‌ی ۴ سیما تمهید و برنامه‌ریزی شده است که روزهای یکشنبه تا پنج‌شنبه، هر شب از شبکه‌ی ۴ سیما پخش می‌شود. همان‌طور که عنوان برنامه نشان می‌دهد، مجله‌ی فرهنگی چاووش حکم یک مجله‌ای را دارد که سعی می‌کند به عرصه‌ها و موضوعات مختلف فرهنگی بپردازد. چون می‌دانیم که بسیاری از مسائلی که پیرامون ما هستند حتما می‌توان با یک رویکرد فرهنگی آن‌ها را مورد بحث و بررسی قرار داد. نیازهایی که امروز در کشور وجود دارد، موضوعات مهمی که مورد توجه هست، سعی می‌شود در برنامه‌ی چاووش از یک منظر فرهنگی مورد نقد و بررسی قرار بگیرد. رویکرد برنامه هم یک برنامه‌ی گفتگومحور است. یعنی فضایی فراهم می‌شود که نخبگان و متخصصینی که در آن حوزه، یعنی در حوزه‌ی موضوع برنامه تبحر دارند گفتگو می‌کنند و سعی می‌کنند تصویر درستی از آن مسئله را ارائه کنند و نقدهای چالشی خودشان را هم پیرامون آن موضوع طرح بحث کنند.
ممکن است در یک فضایی صرفا یک مسئله طرح شود، در یک فضایی راهکار ارائه شود. یعنی شیوه‌های مختلفی در این نوع فضا وجود دارد. همان‌طور هم که اشاره می‌کنم چون برنامه ما مجله است، موضوعات متنوعی مورد پرداخت قرار می‌گیرد. از مسائل مربوط به هنر، حوزه‌ی ادبیات، مسائل حوزه‌ی علوم انسانی، جامعه‌شناسی و حتی اقتصاد، دقیقا مثل یک مجله که بخش‌های متنوعی دارد اما یک محور مشترکی دارد که این محور مشترک در برنامه‌ی چاووش آن فرهنگی بودن یا سنخ فرهنگی و نگاه فرهنگی به موضوعات است. این راجع به کلیت برنامه‌ی چاووش است.
بر اساس همین دوستان در چاووش جستجو می‌کنند و موضوعاتی که اهمیت دارد و به نوعی در کشور مسئله‌ای است، سعی می‌کنند به آن‌ها بپردازند. ما چون در یک نظام اسلامی زیست می‌کنیم و کلیت جامعه‌ی ما ارتباط مستقیمی با شرع مقدس دارد و چه ساختارهای حکومتی، چه عرصه‌ی سبک زندگی و چه کنش‌های ما، همه در مدار دین قرار دارد و دین با همه‌ی مؤلفه‌ها و کنش‌های ما ارتباط مستقیم دارد. طبیعتا هنر یکی از مسائلی است که در جامعه نقش خیلی ویژه‌ای دارد. یعنی درباره‌ی اهمیت هنر خیلی بحثی وجود ندارد. آن‌قدر اهمیت هنر روشن است و هنر در زندگی مردم جریان دارد و تأکیدات متعددی را هم حاکمین ما دارند و مقام معظم رهبری راجع به جایگاهی که هنر می‌تواند در ارتقاء یا هدایت جامعه داشته باشد، فرمایشاتی دارند. از آن طرف میزان مصرف جدی هنر در جامعه، هنرهای مختلف، از هنرهای جدید مثل سینما تا هنرهای گرافیکی و موسیقی و این نشان می‌دهد که هنر مسئله‌ی مهمی است.
طبیعتا وقتی ما در نظام اسلامی زیست می‌کنیم، انتظار این را داریم که نسبت بین دین و هنر هم روشن شود. یعنی همان‌طور که قوانینی که دارد در هر حوزه‌ای وضع می‌شود، مرتبط و متناسب با شریعت هستند، در حوزه‌ی هنر هم همین وجود دارد.
واقعیت این است که با توجه به اهمیت این موضوع و مسائلی که امروز وجود دارد، یعنی امروز یک مسائل جدیدی در عرصه‌ی هنر برای هنرمندان و مصرف کنندگان هنر پیش آمده که دین باید رویکرد و زاویه‌ی خودش را نسبت به این مسائل مشخص کند تا کنشی هم که هنرمند انجام می‌دهد مشخص باشد. مثل یک کاسب، مثل یک بازاری، مثل یک پزشک که کنش و رفتارش باید مطابق با شرع مقدس باشد، هنرمند هم همان انتظار را دارد و دوست دارد آن کاری که انجام می‌دهد با قوانین اسلامی و روح اسلامی تطبیق داشته باشد و خدایی ناکرده زاویه‌ای نداشته باشد. این وظیفه، وظیفه‌ی فقه و هنر است. با توجه به اهمیت این موضوع، یعنی اینکه فقه به مسیر کنش‌های هنری ما جهت دهد، این یک دغدغه‌ای شد که ما به مسئله‌ی فقه و هنر بپردازیم. از آن طرف هم تأکیدات مقام معظم رهبری در ۶-۷ سال گذشته نسبت به اهمیت فقه هنر داشتیم و همایش‌هایی هم که پیرو فرمایشات و تأکیدات ایشان در حوزه‌ی فقه هنر برگزار شد، موجب شد که ما این را به عنوان یک مسئله حداقل در برنامه‌ی چاووش طرح بحث کنیم و اهمیت این موضوع را به مخاطب نشان دهیم و اینکه الان چه اتفاقاتی در کشور در این حوزه می‌افتد و چه گام‌هایی برداشته و اهمیت آن چیست؟ به نظرم صرفا یک گام آغازین بود برای اینکه بتوان به شکل جدی در رسانه‌ی ملی یا فضای رسانه‌ای به مسئله‌ی فقه هنر و جایگاه آن بپردازیم و بتوانیم از این طرف ارتباط بین هنرمندان و جامعه‌ی دینی و جامعه‌ی فقهی‌مان را تقویت کنیم و بیشتر گسترش دهیم.
- میهمانان برنامه بر چه اساسی انتخاب شدند؟
با توجه به صبغه‌ی حوزوی که خود بنده دارم و بنده سال‌ها در مجموعه‌های حوزوی کار کرده‌ام و خود من یک نگاه فقهی – حوزوی دارم و حوزه‌ی فقه هنر را هم سال‌ها است که پیگیری کرده‌ام و همایش فقه و هنر را هم پیگیری کرده‌ام، آیتﷲ علیدوست را که می‌شناختیم و از قبل هم چون بنده در دوره‌ای در سایت اجتهاد هم مسئولیتی داشتم، شناخت داشتم و آقای درّی که هم از دوستان قدیمی ما بودند و هم من از فعالیت‌های فقه‌های مضاف و بعد فقه هنر ایشان مطلع بودم و همین موجب شد که ما به سراغ این دو بزرگوار برویم که شاید به ویژه آیتﷲ علیدوست جزء ویژه‌ترین چهره‌هایی باشند که در این حوزه کار فقهی انجام داده‌اند. واقعیت هم این است که تعداد چهره‌هایی که در فقه هنر کار می‌کنند خیلی محدود است. شاید اگر به فقه پزشکی می‌رفتیم خیلی چهره‌های بیشتری وجود داشت ولی در فقه هنر چهره‌هایی که صلاحیت لازم را دارند و دارند به شکل جدی کار می‌کنند محدود هستند.
- همان‌طور که فرمودید سابقه‌ی حضرتعالی بحث‌های حوزوی و فقهی است و قاعدتا به این موضوع فقه هنر هم ورودی داشته‌اید، اما به صورت کلی می‌خواهم بدانم برآورد حضرتعالی از فضایی که در برنامه بود و یا احیانا بازخورد مخاطبان نسبت به قبل و بعد از این برنامه که بحث فقه هنر مطرح شد چطور است؟ طبیعتا اینجا یک مقدمه‌ای از این موضوع مطرح می‌شود و مقدمه فقط دورنما است و ورود جزئی نمی‌شود. شما بفرمایید که قبل و بعد از آن به چه صورت بود؟
به نظر من بزرگ‌ترین اتفاقی که به مدد این برنامه افتاد بازخوردهای مثبتی بود و نوع ارائه‌ی بحث دوستان خیلی روشن، شفاف و تأثیرگذار بود و نکته‌ی مهم و به نظر من بزرگ‌ترین آورده‌ی این برنامه این بود که اساسا یک تصور نادرستی در افواه و توده‌های مردم و حتی نخبگان ما نسبت به فقه وجود دارد که شناخت دقیقی از فقه ندارند و فقه را با یک رویکرد تحویلی و تقلیدی نگاه می‌کنند.
- یا حتی به عنوان یک مانع احساس می‌کنند
بله. یعنی اگر مخالفتی نداشته باشند خیلی به فقه کوچک نگاه می‌کنند و اصلا شناخت درستی ندارند، ممکن است یک عده‌ای هم به قول شما یک مانع ببینند. این برنامه و رویکردهای روشنی که به نظرم هم حاج‌آقای علیدوست و هم آقای دری در برنامه استفاده کردند، یک تصویر دقیق‌تر و درست‌تر و کارآمدتری را نشان داد و این در ذهن مخاطب اصلاح می‌شود. یعنی اگر چنین برنامه‌هایی حتی در همین سطح که کلیات بحث شود و بگویند که؛ اصلا فقه این است. این را جستجو می‌کند. ارتباط آن با زندگی شما این است. این آورده را برای شما خواهد داشت. این اصلاح نگرش به نظرم بزرگ‌ترین آورده‌ای بود که در این برنامه اتفاق افتاد و اساسا اولین پرسشی که ما برنامه را از آقای علیدوست شروع کردیم همین بود که؛ یک نگاه دقیق و یک تعریفی از خود فقه و کارکرد آن به مردم ارائه دهند و آن خود حقیقی فقه را نشان دهند. به نظرم این بزرگ‌ترین کارکرد آن است.
- متشکرم. آخرین سؤال این است که به نظر شما ظرفیت ادامه‌ی چنین برنامه‌هایی در مورد بحث فقه هنر قاعدتا وجود دارد، درست است؟
اعتقاد من این است که ما در زمینه‌ی فقه هنر واقعا نیازمند یک برنامه‌ی مستقل هستیم، با توجه به اهمیتی که دارد. من مجدد تأکید می‌کنم که فرمایشات اخیر مقام معظم رهبری راجع به هنر بسیار روشن و شفاف است که در تمام طول این سال‌ها صحبت کرده‌اند و صحبت اخیر ایشان در جمع مبلغین حوزوی و اینکه مهم‌ترین ابزار و زبان تبلیغ دین هنر است. جایگاه هنر روشن است و فقه هم باید نسبت خودش را مشخص کند. به نظرم با توجه به این که یک عرصه‌هایی مثل مسئله‌شناسی فقه هنر، عرصه‌های آن و بعد خود ورود به فقه هنر بسیار اهمیت دارد، به نظر من البته در یک فضای تخصصی، یعنی جای آن در یک برنامه‌ی عمومی نیست، اما به نظر من و بر اساس شناخت خود بنده نیازمند یک برنامه‌ی مستقل است و می‌توان یک برنامه‌ی مستقلی را در زمینه‌ی فقه هنر با رعایت جذابیت‌های رسانه‌ای تمهید کرد.
- از لطف شما متشکرم. اگر نکته‌ای هست بفرمایید که استفاده کنیم.
بنده هم خیلی خوشحال هستم و امیدوارم که دوستان حوزوی ما در طرح این مباحث و عمومی‌سازی این مباحث حتما آن پیوست‌های رسانه‌ای را بیشتر پیگیری کنند.