حجت‌الاسلام دکتر مسعود راعی، استاد تمام دانشگاه آزاد نجف‌آباد اصفهان است. او از معدود افرادی است که هم در دروس حوزوی، بسیار دقیق و دانشی است و هم در عرصه حقوق بین‌الملل، صاحب‌نظر است. بیش از دویست مقاله نگاشته شده توسط وی در عرصه حقوق بین‌الملل، شاهد بر این مدعاست. با او به مناسبت نگارش کتاب «حج و محیط‌زیست»، از مزایای رقابتی فقه محیط‌زیست اسلامی برای حضور در عرصه بین‌الملل گفتیم. به باور وی، بسیاری از احکام اسلامی همچون حج، کارگاه عملی تدریس محیط‌زیست برای انسان‌هاست. مشروح گفتگوی اختصاصی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر با این استاد حقوق بین‌الملل، به‌قرار زیر است:
پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر: فقه محیط‌زیست اسلامی، چه مزایای رقابتی قابل‌فهم توسط دنیای معاصر برای حضور در عرصه بین‌الملل دارد؟
راعی: دراین‌خصوص چند نکته قابل‌ذکر است. نکته اول این است که امروزه تلقی از محیط‌زیست اعم از نچرال، توشال و اکونومیک است. در واقع هم شامل محیط‌زیست طبیعی می‌شود و هم شامل محیط‌زیست اقتصادی و اجتماعی می‌گردد. با این توصیفی که عرض شد مزایای رقابتی بهتر مشخص می‌شود.
در ارتباط با محیط‌زیست طبیعی، اصولاً آنچه در اسلام مطرح شده این است که متصدی و متکفل این مسئله، امام معصوم علیه‌السلام است و این یکی از افتخارات ماست. مثلاً انفال در اختیار امام معصوم است. امام معصوم کسی است که در بهره‌وری از این امکانات خطا و اشتباه ندارد. یکی از چالش‌هایی که امروزه در مورد حقوق بین‌الملل و حقوق محیط‌زیست داریم این است که قوانین خوبی داریم اما در مقام اجرا، مجری تراز نداریم. اینکه نحوه مصرف اموال چگونه باید باشد تا در راستای کاهش اختلاف طبقاتی باشد؟ امام علیه‌السلام به‌گونه‌ای انفال را مصرف می‌کند که نتیجه نهایی آن این است که مسئله تبعیض و شکاف طبقاتی ایجاد نمی‌شود. به تعبیر قرآن کریم: «کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ» (حشر، آیه ۷) این ثروت فقط دست اغنیا در جریان نیست. دررابطه‌با محیط‌زیست اجتماعی خیلی مزایای عجیب و زیادی دارد. به‌عنوان مثال قرآن کریم می فرماید: «فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ» (بقره، ۱۹۷).
بنده در کتاب «حج و محیط‌زیست» به‌صورت مفصل اشاره کرده‌ام که حج یک مدل برای صیانت از محیط‌زیست است. این مدل در قالب یک کارگاه سه‌روزه در سخت‌ترین شرایط آب‌وهوایی برگزار می‌شود. در جایی که یک کارگاه برگزار می‌شود افراد مقیدند که لباس سفید و تمیز بپوشند. من می‌خواهم بگویم عمل، یک عمل عبادی است؛ یعنی تنها دنیا را آباد نمی‌کند بلکه آخرت را نیز آباد می‌کند. اگر کسی مرتکب فعل حرام شود کفاره و جریمه دارد. در این کارگاه سه‌روزه، خشونت، رفتارهای خشن، گناه و جدال ممنوع است؛ یعنی مدینه فاضله‌ای که بشریت باید تجربه کند تا بتواند از یک محیط‌زیست اجتماعی با آرامش تمام بهره‌مند بشود.
در حوزه مسائل اقتصادی که در واقع ارتباط نزدیکی هم با مباحث طبیعی دارد، کیفیت بهره‌وری، در زمره مباحث منابع طبیعی به شمار می‌آید. اگرچه الآن در محیط‌زیست، منفعت میان دستی و بین‌نسلی مطرح می‌شود اما در ادبیات دینی و اسلامی، ممنوعیت اسراف و تبذیر و اینکه خدای متعال مسرفین را دوست ندارد، مطرح است؛ یعنی خدای متعال در ارتباط با محیط‌زیست، یک فضای رقابتی سالم را طراحی کرده است به‌گونه‌ای که بندگان خدا باید توجه داشته باشند که طبیعت به‌عنوان امانت در اختیارشان قرار گرفته است. نکته کلیدی در آموزه‌های اسلامی همین است که محیط‌زیست به‌عنوان امانت در اختیار انسان قرار داده شده و فردای قیامت از این امانت سؤال می‌شود.
از مزایای رقابتی که قابل‌طرح است، گستره نگاه شارع مقدس به محیط‌زیست است به‌گونه‌ای که هیچ فضایی از محیط‌زیست را مشاهده نمی‌کنید مگر اینکه شارع برای آن یک برنامه‌ای را طراحی کرده که در آن، نحوه استفاده صحیح از طبیعت را بیان کرده. شارع با فرمول‌های کلی که بیان کرده دست انسان را در نحوه بهره‌برداری به خود فرد و جامعه واگذار کرده است البته در قالب فرمول‌ها و استانداردهای مشخصی که شارع مدنظر دارد، مثل رویکرد امانت محوری، رویکرد حرمت اسراف و تبذیر، رویکرد تلاش برای استفاده بهینه و بهره‌وری حداکثری و رویکرد عبادی بودن این نوع تلاش‌ها و مهم‌تر از همه اینکه دنیا و آخرت ما را آباد می‌کند.
پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر: اختصاصات فقه محیط‌زیست اسلامی، در قبال سایر ادیان و مذاهب چیست؟
راعی: اجمالاً در پاسخ سؤال اول بیان شد که در فقه اسلامی، فقه محیط‌زیست شامل سه حوزه می‌شود؛ یعنی علاوه بر مسائل طبیعی، مسائل اجتماعی و اقتصادی نیز مطرح است. در حوزه مسائل طبیعی که شامل دریاها و جنگل‌ها و رودخانه‌ها می‌شود، احکام خاصی مشخص‌شده است. مثلاً دررابطه‌با مناسک حج، صید موجوداتی که نسل آن‌ها رو به انقراض است ممنوع است اما صید مثل ماهیان حتی در لباس احرام به فتوای فقهای عظام مشکلی ندارد، غیر از صید آهو که اشکال دارد. حتی اگر کسی آهویی را به عاریه بگیرد باید خسارت را به صاحب آهو پرداخت کند. ما مسائل زیادی در فقه داریم که برگرفته از کلام ائمه ما و آموزه‌های دین اسلام است. در جلد یازدهم وسائل‌الشیعه روایات متعددی در خصوص باب جهاد العدو داریم؛ مانند سفارش‌های زیادی از جمله ممنوعیت قطع درختان، ممنوعیت پی کردن حیوانات، ممنوعیت مسموم‌کردن آب و موارد زیاد دیگری که کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو از سال ۱۹۴۹ به بعد، کم‌کم این مباحث را در دنیای بین‌الملل وارد کرد. این هم مزیت دیگری است که فقه محیط‌زیست اسلامی بر سایر مذاهب دارد.
اگر بخواهم از فضای دیگری صحبت کنم که شامل محیط‌زیست اقتصادی و اجتماعی هم بشود به مسئله مهم بهره‌وری از این منابع می‌رسیم. هر نوع خدعه، نیرنگ و دورویی در بهره‌وری ممنوع است. ممنوعیت هلاکت حرث و نسل در قرآن بیان شده است. ممنوعیت افساد در ارض که از آیه شریفه «إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ یُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِی الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ» (مائده، آیه ۳۳) استفاده می‌شود. اینکه انسان در برابر بهره‌وری باید جوابگوی اقداماتی باشد که انجام می‌دهد. ازاین‌دست موارد می‌توان لیست بلندی را تنظیم کرد که شارع مقدس نحوه استفاده از محیط‌زیست را برای ما قرار داده است.
پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر: آیا فقه محیط‌زیست فعلی، ظرفیت لازم برای حضور در عرصه بین‌الملل را دارد یا آنکه برای امکان حضور در این عرصه، نیازمند تغییراتی در روش استنباط، قواعد، ادله و… است؟
راعی: بنده باتوجه‌به کتابی که نوشته‌ام، معتقدم این کار، عملیاتی و شدنی و ممکن است. کتاب «حج و محیط‌زیست» با استقبال زیادی مواجه شد. آنچه من در این کتاب به دست آورده‌ام این است که شارع مقدس عملاً با واجب کردن حج بر هر فرد مستطیعی، او را وادار می‌کند که به این کارگاه آموزشی وارد شود. مرز بین خیابان و بیابان و مرز بین بیابان و شهر بسیار کم است؛ یعنی اگر افراد رعایت نکنند خیابان‌ها ممکن است تبدیل به بیابان شود ولی اگر قوانین شرعی را رعایت کنند بیابان‌ها می‌تواند تبدیل به خیابان شود. همچنین لزوم تقید به اینکه لباس سفیدی بپوشند که کوچک‌ترین کثیفی در آن نباشد؛ زیرا انسان در لباس سفید، دقت بیشتری می‌کند و خود نشان‌دهنده تمیز بودن است؛ تمیزی ای که باید در محیط‌زیست هم رعایت شود.
ما به‌دور از هرگونه شعار و مبالغه این باور را داریم که اگر کارگاه‌های گوناگون و کرسی‌های مختلفی در ارتباط با فقه محیط‌زیست شکل بگیرد، می‌توان به یک فقه مضاف تخصصی در این زمینه رسید و این فقه، باتوجه‌به منابع غنی که در اختیار شیعه است از رهگذر روایات اهل‌بیت سلامﷲ علیهم اجمعین، می‌تواند برای جهان حرف‌های زیادی داشته باشد.
قرآن کریم در وصف مجاهدین می‌فرماید: «التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ» (توبه، آیه ۱۱۲).
این آیه یک پیام زیست‌محیطی دارد و آن این است که انسانی که قرار است از محیط‌زیست پیش‌گفته (طبیعی، اجتماعی، اقتصادی) مراقبت و صیانت و بهره‌برداری بکند چاره‌ای ندارد جز اینکه خود را مزین به زیباترین صفات عبادی قرار بدهد و خود را اهل توبه بداند به این معنی که آیا از این منابع، درست استفاده کرد یا خیر؟ آیا این نوع بهره‌وری در پیشگاه خداوند قابل پاسخ هست یا خیر؟
روش اجتهادی که ما از مکتب قم مبتنی بر دیدگاه فقهای عظام، در اختیار ماست. همچنین در بحث قواعد و ادله دستمان بسیار باز است. انواع و اقسام قواعد مثل قاعده اتلاف، لاضرر، لاحرج، ضمان، امانت و امثال‌ذلک که البته در برخی از این‌ها قاعده بودن محل تردید است اما در حکم بودن آن تردیدی نیست در اختیار ماست؛ لذا دست ما باز است و می‌توانیم از این قواعد، استفاده حداکثری را داشته باشیم.
پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر: برای حضور فقه محیط‌زیست در عرصه بین‌الملل، چه اقدامات و سیاست‌گذاری‌هایی باید انجام شود؟
راعی: اولین مشکل ما این است که عقل تولیدی ما ضعیف است. ما در تولید محتوا واقعاً کم‌کاری کرده‌ایم. بنده زمانی که کتاب «حج و محیط‌زیست» را می‌نوشتم بالعیان مشاهده می‌کردم که دستمان از جهت تولید محتوا خیلی خالی است، درحالی‌که در برخی از کشورهای اسلامی، انواع و اقسام کتاب‌های محیط‌زیستی را با تعداد صفحات زیاد داشتیم. البته بعداً تولید محتوا شروع شد ولی در مقایسه با آورده‌های جهانی و باتوجه‌به انواع کنوانسیون‌های بین‌المللی، به نظر می‌رسید این تولید محتوا، حداقلی است و نیاز به کار حداکثری دارد.
تولید محتوا قالب‌های گوناگونی دارد. کرسی‌های تخصصی یا حتی مقاله‌ها و همایش‌ها و وبینارها و سمینارها برای تولید محتوا قابل‌استفاده است. دولتمردان در خصوص سرمایه‌گذاری در این زمینه باید اقدام کنند. اگر در این زمینه سرمایه‌گذاری لازم انجام نگیرد، سرمایه‌گذاری در سایر حوزه‌ها، بی‌فایده یا فایده حداقلی خواهد داشت. شما اگر از محیط‌زیست سالم و پایدار برخوردار نباشید از صلح پایدار هم برخوردار نیستید و طبیعتاً هر چه هم در مباحث دفاعی هزینه بشود، عملاً نتیجه مطلوب را نخواهد داشت.
بنابراین نکته‌ای که در بحث سیاست‌گذاری باید مطرح بشود بحث تدوین برنامه‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت و تدوین سیاست‌های کلان بر اساس تقویت حکمرانی باید شکل بگیرد. البته حکمرانی که مبتنی بر حکمت اسلامی باشد.
ما در قرآن، بحث‌های مختلفی را داریم. قرآن کریم در این زمینه، بحث احداث سد را دررابطه‌با قوم یأجوج‌ومأجوج بیان می‌کند. همچنین داستان‌های مختلفی را از زندگی حضرت سلیمان و حضرت موسی ذکر می‌کند. وقتی خدا می‌خواهد عذابی را نازل کند با همین مسائل زیست‌محیطی آرامش انسان‌ها را سلب می‌کند.
در سال ۲۰۰۵ یک کنفرانس در کشور مراکش برگزار شد و یک مقاله از یکی از اساتید آمریکایی ارائه گردید. موضوع مقاله جایگاه امانت در رویکرد امانت محور در محیط‌زیست و بلکه همه اشیا مثل حقوق بشر و… بود. او بیان می‌کند بهترین راهکاری که برای حفاظت محیط‌زیست وجود دارد بحثی است که فقهای مسلمان و خصوصاً فقهای شیعه در کتاب الامانه مطرح کرده‌اند که رویکرد کلان این دیدگاه، در همه مسائل جاری و ساری است.
لازم به ذکر است که این گفتگو با مشارکت شبکه اجتهاد به ثمر رسید.