مقاصد شریعت، از ادله‌ای است که اگرچه در فقه و اصول فقه اهل‌سنت، سابقه‌ای دیرین دارد اما در اصول فقه شیعی، بیش از چند دهه نیست که به‌صورت جدی مطرح شده است. سابقه این دلیل در فقه اهل‌سنت و نتایج ناروایی که فقهای اهل‌سنت، در طول قرن‌های گذشته بر آن مترتب کرده‌اند، به‌نوعی موجب بدنامی این دلیل و دشواری گنجاندن آن در دستگاه فقهی شیعی شده است. در این میان، برخی چاره را در تغییر نام دلیل به نام‌هایی مانند مذاق شارع، اهداف شریعت و… دانسته و برخی دیگر، تبیین تفاوت‌های این دلیل با مقاصد شریعت مطرح در اهل‌سنت را چاره انگاشته‌اند. در این گزارش، تلاش شده است تا مهم‌ترین نگاشته‌هایی که در سال‌های اخیر به‌خصوص در فقه شیعی پیرامون این نظریه نوپرداخت، نگاشته شده است گزارش شود.

کتاب جستارهایی در مقاصد شریعت

علی الهی خراسانی ، انتشارات: نگاه معاصر ، چاپ اول، ۱۳۹۹، ۱۱۲ صفحه، رقعی

علی الهی خراسانی، مدرس و پژوهشگر حوزه علمیه خراسان، کتاب کوچکی را در زمینه مقاصد شریعت نگاشته است که در آن، به برخی انظار معاصر پیرامون مقاصد اشاره می‌کند. او در بخشی از این کتاب می‌نویسد:

«تمام بحث در این است که اگر در عالم واقع مصالح و مفاسدی وجود دارد، آیا عقل می‌تواند آن‌ها را درک کند یا خیر؟

در اصول فقه شیعه تصریح‌شده است که عقل توان درک مصالح و مفاسد واقعی را ندارد؛ یعنی اندیشه غالب، تاریخی و سنتی در اصول فقه شیعه این است که عقل هیچ راهی برای درک این ملاکات ندارد، مگر اینکه امر شارع و دلیل لفظی در این زمینه وجود داشته باشد که ما از این دلیل لفظی و امر شارع به ملاکات احکام پی ببریم. ازجمله اینکه شهید صدر^(ره) در حلقات و بحوث – درجایی که حکم از فعلیت می‌افتد و باوجوداینکه امری نسبت به یک فعل ندارید، گفته می‌شود که ملاک همچنان وجود دارد؛ مثلاً در بحث اجتماع امرونهی گفته می‌شود که تصحیح صلات به املاک – اعتراض می‌کند و می‌گوید: تنها راه کشف ملاک، امر است و وقتی امری وجود ندارد، از کجا می‌خواهید ملاک را کشف کنید؟! این بیانگر اندیشه غالب اصول فقه شیعه است به اینکه تنها راه درک ملاکات احکام، امر شرعی و وجود دلیل است و هیچ تفکیکی بین حوزه‌های فقه وجود ندارد. به‌تصریح مرحوم امام^(ره) و محقق نائینی^(ره) عقل ما ممکن است به‌صورت خیلی جزئی، برخی از ملاکات را کشف کند، اما اغلب ملاکات در سراسر فقه توسط عقل قابل‌کشف نیست. البته برخی از فقیهان معاصر، در حوزه‌های مختلف فقهی تفکیک قائل شده‌اند و با همین تفکیک راهی به‌سوی کشف و درک ملاکات و تأثیر آن در استنباط بازشده است.».

از نکات مهم این کتاب، اشاره به اندیشه فقهای معاصر نظیر آیت‌ﷲ سیستانی، آیت‌ﷲ صدر و امام خمینی است. از عنوان، تعداد صفحات و قطع کتاب، به‌روشنی فهمیده می‌شود که نویسنده در پی واکاوی تفصیلی نظریه مقاصد شریعت نیست.

مقصدهای شریعت

نویسنده طه جابر علوانی ، مترجم سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا) ، مستندساز ابوالقاسم علیدوست ، ناشر سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ، چاپ اول، ۱۳۸۸، ۲۶۱ صفحه، رقعی

دکتر طه جابر علوانی به سال ۱۳۵۴ قمری در عراق زاده شد. در سال ۱۳۷۸ ق. از دانشکدۀ شریعت و حقوق در دانشگاه الازهر لیسانس گرفت و در سال ۱۳۸۸ از همان دانشکده مدرک فوق‌لیسانس خود را دریافت نمود. وی در همان دانشکده در سال ۱۳۹۲ به اخذ مدرک دکترا توفیق یافت. در جدّه عضو مجمع بین‌المللی فقه اسلامی است. به سال ۱۴۰۱ در بنیان‌گذاری مؤسسۀ جهانی اندیشه اسلامی (المعهد العالمی للفکر الاسلامی) سهم بسیار داشت. در آمریکا مجلس فقهی را بنا نهاد و ریاست آن را خود بر عهده گرفت. همچنین در همان کشور رئیس دانشگاه علوم اسلامی و اجتماعی (SISS) است و در مطالعات نواندیشانۀ دینی از چهره‌های سرشناس و خوش‌نام جهان اسلام به شمار می‌رود.

اما این کتاب، بیش از اینکه به‌خاطر نگاشته نویسنده‌اش شهره شود، به جهت مقدمه استاد علیدوست، موردتوجه قرار گرفته است. شاید بتوان گفت مقدمه تقریباً ۴۰ صفحه ای استاد علیدوست، اقبال و اتقان بیشتری را نسبت به متن دویست و چند صفحه ای نویسنده عرب زبان، موجب شده است.

فصل اول کتاب به «فقه و میراث برخی به سود وی و برخی در برابر وی»، فصل دوم «فقه اولویت‌ها یا دانش اولویت‌ها؟»، فصل سوم «درآمدی بر فقه اقلیت‌ها؛ نظریاتی بنیادین»، فصل چهارم «بی‌توجهی به مقصدها و اولویت‌ها و تأثیر منفی بر عقل مسلمان» و فصل پنجم آن به «مقاصد شرعی برتر و حاکم: یکتاپرستی، پاک‌سازی و آبادانی» اختصاص دارد.

در مقدمه این کتاب ابوالقاسم علیدوست، نسبت به «شریعت و مقاصد»، «توضیح مقاصد شریعت»، «مقاصد شریعت و فقه» و «اهمیت بحث» مطالبی را بیان نموده است.

در سخن مترجم این کتاب آمده است: یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی اسلام و مسلمانان در روزگار ما این است که آیا می‌تواند در مواجهه با نیازها و پرسش‌ها و دغدغه‌های انسان معاصر پاسخ‌ها و راه‌حل‌های مناسب و کارگشا عرضه کند و درعین‌حال بر مبانی سنتی و اصیل خود باقی بماند.

کتاب‌شناسی مقاصد شریعت: معرفی کتب، پایان‌نامه‌ها و جستارهای نگاشته در حوزه مقاصد شریعت

محمد عبدلی، ناشر: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲، ۳۶۸ صفحه، وزیری.

همان‌طور که از نام کتاب پیداست، نویسنده به معرفی کتاب‌ها، پایان‌نامه و مقالات نگاشته شده پیرامون مقاصد شریعت پرداخته است. این کتاب، در زمان خود، قابل‌توجه بوده است لکن باید توجه داشت که در ده سالی که از انتشار آن می‌گذرد، نگاشته‌های فراوان دیگری نیز به این فهرست اضافه شدند که در این کتاب جای نگرفته‌اند. شاید مناسب بود نویسنده حداقل بعد از یک دهه، ویراست جدیدی از کتاب خود عرضه می‌کرد.

مقاصد شریعت از منظر فقهای امامیه

مهدی شوشتری ، ناشر: دارالفکر ، ۱۳۹۵، ۲۴۷ صفحه.

نویسنده این کتاب تلاش دارد تا در عین دفاع از نظریه مقاصد، تفاوت آن را با آنچه اهل‌سنت از آن دم می‌زنند و قرن‌هاست مورد انتقاد شیعیان قرار گرفته است بیان کند. وی در بخشی از کتاب می‌نویسد:

«دغدغه‌ای که فقیهان شیعه داشته‌اند، این بوده که مانند اهل‌سنت به راهکارهایی برای کشف مراد شارع روی نیاورند که روحیه تعبدگرایی را از آن‌ها گرفته و به‌جای آن، عقل‌گرایی، یکه‌تاز میدان استنباط، شود به‌گونه‌ای که دیگر نیازی به شرع نباشد یا اینکه از پایبندی به نصوص شریعت کاسته و وابسته به آرای خود شوند.

البته فقهای مقصدگرایی امامیه، استنباط بر اساس مقاصد شریعت را اجتهاد در مقابل نص نمی‌دانند، بلکه عین عمل به نص می‌دانند، زیرا علم به مقصد شرعی تماماًَ مانند علم به نص است، اگرچه ذاتاً باهم یکی نیستند.

استناد به مقاصد شریعت ارزش‌دهی به منطق عقل و خارج‌شدن از تک‌گزاره‌های نقل به گونه ظاهربینانه است، به‌علاوه شارع، دارای مقاصد گوناگونی است، این مقاصد قابل‌دستیابی از طریق شرع و عقل هست و شناخت این مقاصد این توانایی را به فقیه می‌دهد که از دیدی جزئی نسبت به احکام بیرون آمده و دیدی جامع‌نگر پیدا کند، درنتیجه فتوای او کارآمدتر، ضابطه‌مندتر و اجرایی‌تر خواهد بود.»

پژوهشی در باب مقاصد شریعت

نویسنده: یوسف قرضاوی، مترجم: آزاد شافعین، سید رضا اسعدیان، ناشر: احسان، ۳۰۴ صفحه

کتاب حاضر، پژوهشی درباره مقاصد شریعت است. ابتدا مقدمه‌ای دررابطه‌با سمینار مقاصد شریعت، ارائه شده و سپس به فقه مقاصد شریعت، اسلوب شناخت مقاصد و تجزیه‌وتحلیل سه مکتب فکری در این زمینه پرداخته شده است. در ادامه، ویژگی‌های مکتب ظاهریة جدید، تکیه‌گاه‌های فکری این مکتب، محورهای فکری مکتب معطلة جدید، توضیحات شیخ مدنی، ویژگی‌های مکتب میانه‌رو تشریح شده‌اند.

در پایان نیز به مقاصد زکات، نماز، روزه و احکام دیگر پرداخته شده و در آخر، نتایج و دیدگاه‌هایی از بینش هر سه مکتب موردبحث قرار گرفته و فتواهای علمای مختلف: شیخ سعدی، رشید رضا، در رابطه مقاصد شریعت جمع‌آوری‌شده است. به باور نویسنده، بنا و اساس شریعت بر مصلحت معاش و معاد بندگان استوار گشته است و تمامی جنبه‌های شریعت، عین عدل و رحمت و مصلحت و حکمت است. آنچه را که خداوند برای بندگان تشریع نموده برای خیر و صلاح دنیوی و اخروی آنان است و شر و فساد را از زندگی آنان دفع می‌نماید. بی‌شک تشریع قوانین الهی برای مصالح مخلوقات است. آگاهی از مقاصد شریعت فقیه را برای رسیدن به‌حکم صحیح یاری می‌دهد.

باتوجه‌به اینکه نویسنده از اهل‌سنت است، لذا این کتاب نیز بیشتر به جمع‌آوری نظرات فقهای اهل‌سنت پیرامون مقاصد شریعت می‌پردازد.

فقه مقاصدی؛ بررسی نقش مقاصد شریعت در پویایی فقه

محمد اسعدی، ناشر حکمت گستر، چاپ اول، ۱۳۹۹، ۲۲۵ صفحه، رقعی

محمد اسعدی در این کتاب، بیش از آنکه به ابعاد نظریه مقاصد شریعت و نظریات گوناگون فقها پیرامون آن بپردازد، تلاش دارد تا ضرورت تمسک به آن به‌عنوان یک دلیل فقهی، برای رسیدن به فتاوای کارآمد برای دنیای معاصر را بیان کند. وی بر همین اساس، بیشتر به آثار و لوازم این نظریه و نقشی که در پویایی دانش فقه ایفا می‌کند می‌پردازد. بااین‌وصف، نمی‌توان این اثر را در زمره یک نگاشته فنّی و عمیق پیرامون ابعاد مختلف این نظریه تلقی کرد. وی در مقدمه این پژوهش می‌نویسد:

«دین، مجموعه‌ای از اصول، قواعد و احکامی است که خداوند برای سعادت و نیک‌فرجامی انسان در این جهان و جهان پسین نازل کرده است. یکی از عوامل کارآمدی شریعت اسلام که خاتم ادیان الهی است، جامعیت، جهان‌شمولی و پویایی آن در همه زمان‌ها است که زمینه را برای کارآمدی و توفیق بیشتر در جذب مخاطبین و پاسخگویی به نیاز انسان فراهم کرده است و لذا ملاحظه می‌شود که در قرآن کریم مخاطب آیات الهی و دعوت اسلام، فقط مسلمانان و مؤمنان نیستند، بلکه تمام جامعه بشری بدون توجه به تمایزات گوناگون و قید زمان و مکان، مورد خطاب قرار گرفته‌اند. با عنایت به این‌که توجه به مقاصد شریعت در عملیات اجتهاد و استنباط احکام، نقش مهمی در پویایی فقه و روزآمدی احکام شریعت دارد، این پژوهش در دستور کار قرار گرفت و اکنون تقدیم مخاطبان فرهیخته می‌گردد.

مقاصد شریعت (برای مبتدیان)

صاحب اثر:جاسر عوده، مترجم: محمود محمودی، انتشارات احسان، چاپ اول، ۱۳۹۸، ۱۳۲ صفحه، رقعی

جاسم عوده تلاش دارد تا کتابی مقدماتی که بیش از حوزویان، برای آشنایی دانشجویان رشته‌های فقه و حقوق با نظریه مقاصد شریعت به کار می‌آید را به نگارش درآورد. سطح مطالب مندرج در کتاب در کنار فقدان درسی تحت عنوان «مقاصد شریعت» موجب می‌شود تا حکم به ناکامی این تلاش بدهیم.

نقش مقاصد شریعت در تأثیر مقتضیات زمان بر سیاست کیفری اسلام

دکتر سید محمدعلی احمدی ابهری، ناشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، ۱۳۹۶، ۳۱۲ صفحه، وزیری

این کتاب، در حقیقت بیانگر ابعاد نظریه مقاصد شریعت در حقوق جزا است؛ بنابراین کمتر به بیان خود نظریه و تفاوت انظار فقیهان پیرامون آن پرداخته است؛ اگرچه در پرداخت به آثار آن در دانش حقوق به‌خصوص حقوق جزا، تلاش ارزشمندی را صورت داده است. احمد ابهری در بخشی از مقدمه کتاب می‌نویسد:

«انسان‌ها و جوامع بشری دائماً در زمینه‌های گوناگون در حال تحوّل و تکامل‌اند. اگر بشر امروز را با انسان‌های چند قرن یا حتّی چند دهه پیش مقایسه کنیم، به‌وضوح شاهد تفاوت اساسی به وجود آمده در عرصه‌های مختلف حیات او خواهیم بود. طبعاً این تفاوت‌ها موجب تغییرات اساسی در مناسبات افراد و جوامع می‌گردد. مناسبات حقوقی، به‌تبع این تحوّلات، گسترش و تنوع غیرقابل‌تصوری یافته‌اند و سیستم‌های عدالت کیفری هرروزه با انواع گوناگونی از تبهکاری‌ها و جرائم پیچیده و سازمان‌یافته جدید روبرو هستند. به همین روال، تحولاتی نیز در مفهوم و مصادیق عدالت و اهداف و آثار و نحوه برخورد با بزهکاران به وجود آمده است. اینک این سؤال مطرح است: آیا در تعالیم دینی اسلام مقتضیات زمان تأثیری در تحول احکام شرعی و اختصاصاً در سیاست کیفری اسلام، برای متناسب ساختن آن با شرایط امروزین جامعه بشری دارند؟ آیا می‌توان انعطاف‌پذیری لازم را در درون ضوابط فقهی این مکتب الهی تأمین نمود؟ مقاصد و اهداف شارع مقدس در این زمینه چه نقشی دارند؟ این سؤالات اساسی سبب شد این اثر تولید شود به دانشیان این عرصه تقدیم گردد.».