به بهانه موجود شدن کتاب «حق عقل در اجتهاد» نوشته استاد شهید مرتضی مطهری در کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر این کتاب مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت.
کتاب حاضر مشتمل بر سه مقاله و دو سخنرانی از استاد شهید آیتﷲ مطهری است مقالات اخیراً به دست ما رسید. مقاله اول که با عنوان «اجتهاد و نسبت آن با قیاس و حسن و قبح عقلی» منتشر می شود، عنوان آن در اصل اصل اجتهاد در «اسلام» بوده است که در سومین نشریه سالانه «مکتب تشیع» به چاپ رسیده است ولی از آنجا که یک سخنرانی استاد تحت همین عنوان اصل «اجتهاد در اسلام» در ماه مهرماه ۱۳۳۹ تا مهرماه ۱۳۴۱ در محفلی ماهانه در تهران ایراد شده و توسط خود آن متفکر شهید در کتاب ده گفتار آورده شده است، لازم دیده شد که عنوان مقاله اول این کتاب تغییر پیدا کند تا با گفتاری که در کتاب ده گفتار آمده است اشتباه نشود. مقاله دوم این کتاب «حق عقل در اجتهاد» است که در نشریه «مکتب تشیع» اردیبهشت ۱۳۴۱ شماره ۹ منتشر شده و البته کتاب هم به همین نام نامیده شد. و مقاله مناسبت هزارمین سال وفات سوم به شیخ صدوق و صدمین سال وفات شیخ انصاری (رحمة ﷲ عليهما) به نگارش درآمده و در نشریه «مکتب تشیع» شهریور ۱۳۳۸، شماره ۱ منتشر شده است.
در دو مقاله اول حق عقل در اجتهاد به طور مستوفی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته و نشان داده شده است که فقهای شیعه با الهام گرفتن از ائمه خود برای استنباط احکام اسلام، ضمن قبول حسن و قبح عقلی افعال نه راه قیاس را پیمودند و نه راه گروهی به نام اهل حدیث را که در میان اهل سنت پیدا شده بودند بلکه راه میانه ای را انتخاب کردند و البته در میان مجتهدان اصیل مخالفت با قیاس باعث نشد که حق عقل در اجتهاد کمرنگ شود همچنین پیدایش مسلک اخباری گری در میان شیعه در قرن دهم که اخباریها گروهی شبیه اهل حدیث در میان اهل سنت در قرون اول بودند و مبارزه مجتهدان با آنها نیز تحلیل شده و البته هشدار داده شده است که گرچه اخباری گری در شیعه شکست خورد ولی هنوز روح اخباری گری در برخی فقها وجود دارد. اما عنوان آن دو سخنرانی که بعد از مقالات قرار گرفته است «الهام از شیخ طوسی» است. این دو سخنرانی در فروردین سال ۱۳۴۹ در حسینیه ارشاد تهران به مناسبت هزارمین سال تولد شیخ طوسی ایراد شده است و در آن ضمن پرداختن به زندگی و مقام و روش فقهی و دو مزیت آن مرد بزرگ برخی مسائل روز مرتبط با این موضوع نیز مورد بحث قرار گرفته است. البته قبل از این دو سخنرانی، «کنگره هزاره شیخ طوسی» در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۴۸ تا سوم فروردین ۱۳۴۹ در دانشگاه مشهد (فردوسی امروز) برگزار شده بود که استاد مطهری در آن کنگره مقاله ای تحت عنوان «الهامی از شیخ الطائفه» ارائه کرده بودند و در کتاب هزاره شیخ طوسی به کوشش مرحوم حجت‌الاسلام علی دوانی همراه سایر مقالات کنگره به چاپ رسید و بعد از شهادت آیتﷲ مطهری در کتاب الغدیر و وحدت اسلامی منتشر شده است. در این کتاب میتوان به نکاتی از روش فقهی آیتﷲ مطهری پی برد. امید است این کتاب نیز مانند سایر آثار آن اسلام شناس عظیم الشان آشنایی بیشتر آحاد جامعه با معارف اسلامی را در پی داشته باشد.