حجت‌الاسلام دکتر علی شریفی، زاده ۱۳۵۳ ایالت بامیان افغانستان است. وی در ۱۸ سالگی با عزیمت به ایران، وارد حوزه علمیه قم گردید و سال‌ها از دروس سطح و خارج فقه و اصول این حوزه استفاده کرد. وی همزمان دکتری خود در رشته فقه و حقوق جزا را نیز از جامعه المصطفی قم دریافت نمود. او سالهاست که به تدریس دروس فقهی، اصولی و حقوقی در مراکز حوزوی و دانشگاهی می‌پردازد. این استاد حوزه علمیه قم، در این یادداشت، به واکاوی ابعاد انجام و ترویج امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر توسط حکومت پرداخته است. مشروح یادداشت جذاب دبیر پژوهشکده سیاست و حکومت پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، به قرار زیر است:
قرآن و روایات بر امر به معروفس و نهی‌ازمنکر تأکید بسیار کرده‌اند، تا آنجا که ویژگی ممتاز امّت مسلمان را امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر می‌دانند: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّه»: شما بهترين امتى بوديد كه به سود انسانها آفريده شده‌اند؛ (چه اينكه) امربه‌معروف و نهى از منكر مى‌كنيد و به خدا ايمان داريد. از امام علی(ع) نقل شده است که فرمودند: «و ما أعمالُ البِرِّ كُلُّها و الجِهادُ في سَبيلِ اللّه ِعِندَ الأمرِ بِالمَعروفِ و النَّهيِ عَنِ المُنكَرِ، إلاّ كَنَفثَةٍ في بَحرٍ لُجِّيٍّ.»: همه كارهاى خوب و جهاد در راه خدا، در مقايسه با امربه‌معروف و نهى از منكر نيست مگر همچون آب دهانى كه در دريایى ژرف انداخته شود. (نهج البلاغة، حکمت ۳۷۴)
این فریضه مهم، این روزها با چالش‌های بسیاری مواجه است و نسبت به چیستی، شیوه اجرا، مسئول اجرا و ابعاد آن، بحث‌های دامنه‌داری در جامعه مطرح گردیده است. بخشی از انتقادها و پرسش‌ها به این دلیل مطرح می‌شود که امروزه متولی و مجری امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، حکومت است و مردم آن را یک امر و فرمان حکومتی تلقی می‌کنند. روشن است که هر زمان، فاصله میان حکومت و مردم به وجود آید، تمرد و مقاومت در برابر فرمان‌های حکومتی نیز شایع می‌شود؛ و در این میان فرقی نمی‌کند که فرمان حکومتی، گرفتن مالیات و خدمت سربازی باشد یا امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر. در این نوشته سعی می‌شود به سؤالات زیر به‌صورت خلاصه و با استناد به ادله شرعی پاسخ داده شود:
فهرست مطالب
- 1 امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر؛ امری مطلوب یا صرفاً برای موارد اضطرار؟
- 2 ویژگی‌های جامعه در زمان تشریع امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر
- 3 وظیفه حکومت اسلامی پیرامون تشویق شهروندان به انجام امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر
- 4 آیا امربه‌معروف حکومتی، نقض غرض است؟
- 5 فوائد و آسیب‌های شیوع امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر در جامعه اسلامی
امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر؛ امری مطلوب یا صرفاً برای موارد اضطرار؟
در ابتدا، ممکن است این پرسش مطرح شود که آیا ترویج امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر در میان جامعه، امری مطلوب است یا اینکه این فریضه، اساساً برای موارد اضطرار و قلیلی جعل شده است؟
از منظر دینی، پاسخ به این سؤال روشن است، زیرا با وجود این همه تأکید بر این فریضه، در مطلوبیت آن تردیدی وجود ندارد. امّا امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر با فرایض دیگری چون حج، نماز، زکات و امثال این امور یک تفاوت دارد و آن اینکه فرایض مذکور مطلوبیت نفسی دارند، درحالی‌که امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، مطلوبیت مقدمی دارد، به این معنا که مثلاً ترویج نماز مقدمه برای امر دیگری نیست، درحالی‌که امربه‌معروف مقدمه خودِ معروف است؛ یعنی به معروف امر می‌شود تا در جامعه گسترش یابد. امام باقر(ع) در حدیثی فرمودند: امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، فریضه بزرگی است که موجب برپایی سایر فرایض، امنیت راه‌ها، حلال شدن درآمدها، بازگرداندن مظالم، آبادانی زمین، انتقام از دشمنان و به فرجام رسیدن کارها می‌شود. [۱] بنابراین، تشریع امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، اصولاً برای رسیدن به این مقاصد است و اگر این کارکرد را نداشته باشد، ترویج خود این فریضه، مطلوبیتی ندارد.
باتوجه‌به کارویژه فوق برای امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، این بحث مطرح می‌شود که آیا این حکم، از احکام همیشگی و جاودانه الهی است یا ممکن است به فراخور اقتضائات زمان و مکان، دستخوش تحول گردد؟
ویژگی‌های جامعه در زمان تشریع امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر
تردیدی نیست که در عصر تشریع، این حکم از ویژگی‌هایی برخوردار بوده است که اکنون تغییر کرده است. مثلاً در عصر تشریع این حکم، حکومت بر تمام شئون زندگی افراد تسلط نداشت و به‌ویژه، حکومت امکان تحمیل اراده خود بر زندگی خصوصی افراد را نداشت. ازاین‌رو، ایجاد سازوکار تکافل و ولایت عمومی (المؤمنون بعضهم اولیاء بعض) راهکار مناسب برای ترویج نیکی‌ها و امحای امور ناپسند به‌حساب می‌آمد. این ویژگی در عصر کنونی تغییر کرده است.
پارامتر مهم دیگری که به‌صورت جدّی بر اجرای فریضه امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر تأثیر گذاشته است گسترش رسانه‌های عمومی و آگاهی عمومی است. لسان امرونهی تنها مستلزم اقتدار فیزیکی نیست؛ بلکه مقتضی اقتدار ذهنی و فکری و روانی نیز هست. در محیطی که فضای فکری و روانی خاصی در جامعه حکم‌فرما است، افراد نسبت به مصادیق معروف و منکر اختلاف جدّی ندارند؛ ازاین‌رو، امکان امرونهی وجود دارد؛ زیرا آمر و مأمور در این نکته توافق دارند که کاری که به آن امر می‌شود مصداق معروف و کاری که از آن نهی می‌شود مصداق منکر است. امّا در فضای گسترش رسانه‌های عمومی و آگاهی عمومی، اقتدار ذهنی از بین می‌رود و در نتیجه، افراد نسبت به مصادیق معروف و منکر دستخوش اختلاف دیدگاه می‌شوند. در این‌گونه موارد، آنچه از نظر آمر، معروف است، ممکن است از نظر مأمور، منکر باشد. به‌عبارت‌دیگر، ممکن است نوعی نسبیت‌گرایی در تعریف معروف و منکر به وجود آید که به‌خودی‌خود، زمینه اجرا و پذیرش آن را کم‌رنگ می‌کند.
باتوجه‌به دو ویژگی فوق و نیز ویژگی‌های دیگری که ممکن است مطرح گردد به نظر می‌رسد این حکم الهی باید مورد بازاندیشی قرار گیرد. احتمالاً به همین دلیل است که علی‌رغم اطلاقات قرآنی، در روایات، برای وجوب این حکم، قیودی بیان شده است؛ قیودی چون امکان تأثیر، آگاهی آمر و ناهی نسبت به مصادیق معروف و منکر، فقدان شرایط تقیه و…
وظیفه حکومت اسلامی پیرامون تشویق شهروندان به انجام امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر
اگر به ادله امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر توجه شود تردیدی باقی نمی‌ماند که حکومت، بخشی از مخاطبان امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر است؛ و اصولاً مطابق برخی دیدگاه‌ها، مخاطب اصلی این حکم، حکومت است. خداوند متعال در سوره آل‌عمران می‌فرماید: «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»: بايد از ميان شما، جمعى دعوت به نيكى، و امربه‌معروف و نهى از منكر كنند! و آنها همان رستگارانند. (آل‌عمران، ۱۰۴). در رأس این گروه، حکومت قرار دارد. به همین دلیل، در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است که از ایشان سؤال شد: آیا امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر بر همه امّت واجب است؟ حضرت فرموند:د خیر؟ عرض کرد: چرا؟ امام فرمودند: تنها بر کسی واجب است که قدرت داشته باشد و از او اطاعت شود، عالم به معروف و منکر باشد، نه بر ضعیفی که نه راهی را می‌داند و نه حق را از باطل تشخیص می‌دهد. به همین دلیل خداوند متعال در سوره آل‌عمران فرمود باید «گروهی از شما» امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر کند، و نیز در مورد قوم حضرت موسی فرمود: «وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ» نه فرمود همه امّت موسی»[۲]
باتوجه‌به دلایل فوق، تشکیل گروه‌های آمر به معروف و ناهی از منکر، نه‌تنها برای حکومت اسلامی مجاز است، بلکه وظیفه است. امّا آنچه بازهم مسئله را قدری با دشواری مواجه می‌کند تغییر اوضاع و احوال زمان و مکان است، به‌گونه‌ای که امروزه مصادیق سنّتی معروف و منکرها دستخوش تردید شده‌اند و علاوه‌برآن امکان «امر» و اعمال زور بر مردم به‌گونه‌ای که بتوان ارزش‌ها را با قدرت بر مردم تحمیل کرد دشوار گردیده است.
آیا امربه‌معروف حکومتی، نقض غرض است؟
پرسش دیگری که در اینجا وجود دارد این است که: آیا ترویج یک فریضه اسلامی توسط حاکمیت و تلقی آن توسط شهروندان به‌عنوان یک امر حاکمیتی، موجب کاهش تمایل ایشان به انجام آن و نقض غرض نمی‌شود؟
پرسش فوق در واقع، پرسشی بنیادین در باب امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر است؛ زیرا هرچند مخاطب این فریضه، حکومت نیز هست؛ امّا در اصل، یک فریضه اجتماعی است. به همین دلیل، قرآن امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر را در ذیل تولی اجتماعی مطرح می‌کند: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» (توبه، ۷۱»: مردان و زنان باایمان، ولیّ یکدیگرند؛ امربه‌معروف، و نهی‌ازمنکر می‌کنند.
ولایت در منطق قرآن، از نوعی نظارت و سرپرستی و غمخوارگی جدا نیست. مؤمنان مانند اعضای یک خانواده محسوب می‌شوند که نسبت به یکدیگر مسئولیت داشته و تلاش می‌کنند یار و غمخوار یکدیگر باشند؛ ازاین‌رو، همانگونه که در گرفتاری‌ها به یکدیگر یاری می‌رسانند به هنگام احساس خطر به او هشدار می‌دهند، و اگر لازم باشد با امرونهی او را از مسیر اشتباه باز می‌گردانند.
اگر بستر تحقق امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر را چنین محیطی فرض کنیم، باید بپذیریم که این فریضه اصولاً یک فریضه اجتماعی است و در بستری امکان تحقق دارد که اعضای اجتماع نسبت به یکدیگر حس همبستگی داشته باشند و آمران و ماهیان را دلسوز خود تلقی کنند. وقتی نسبت آمر و مأمور، نسبت برادر و خواهر دلسوزی است که تنها از سر شفقت و مهربانی اقدام به امرونهی می‌کند، به‌صورت طبیعی، مأمور نیز خود واقف است که آمر، خود، اهل راهی اشتباهی که او در پیش گرفته است نیست، و ازاین‌جهت، نسبت به امرونهی او شبهه‌ای در دل ندارد. حاکمیتی شدن این فریضه، به‌ویژه در زمانه‌ای که میان حاکمیت و مردم فاصله ذهنی وجود دارد، احتمال تأثیر آن را کاهش می‌دهد و چه‌بسا موجب ترویج منکر گردد؛ چون مردمان چنین می‌پندارند که آمران در صدد تحمیل خود بر آنها هستند، نه دلسوزی برای آنها.
فوائد و آسیب‌های شیوع امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر در جامعه اسلامی
امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر اگر در بستر و زمینه مساعد و با شناخت و آگاهی کامل صورت گیرد تمامی آثار و فوایدی که در روایات به آنها اشاره شد را داراست، و تردیدی نیست که قوام بسیاری از ارزش‌های اسلامی در سایه امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر امکان دارد؛ امّا اگر زمینه نامناسب و بدون فراهم کردن شرایط صورت گیرد دست‌کم تأثیری ندارد، اگر آسیب نداشته باشد.
به نظر راقم این سطور، برای کاستن از آسیب‌های امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، ابتدا باید شرایط آن را فراهم ساخت، شرایطی چون نزدیک کردن افق ذهنی آمران و مأموران، شناخت دقیق و عالمانه مصادیق معروف و منکر در عصر حاضر، فراهم‌سازی زمینه روانی جامعه برای پذیرش این واجب الهی، و شرایط دیگری که تفصیل آن نیاز به وقت و مجال موسع دارد.
[۱] . وسائل الشيعة، ج۱۶، ص: ۱۱۹.
[۲] . الكافي (ط – الإسلامية)، ج۵، ص: ۵۹.