فهرست مطالب
اشاره
تغییرجنسیت علی‌رغم نوپدید بودنِ موضوعی، لکن به نسبت سایر موضوعات نوپدید، از پیشینه بیشتری در پژوهش‌های فقهی و حقوقی برخوردار است. شاید بتوان یکی از مهم‌ترین علل آن را ابتلای بالای جامعه به مقولۀ دوجنسیتی‌ها و تلاش فراوان جهان غرب برای پیگیری اهداف غیراخلاقی خود از طریق تأکید بر حقوق دوجنسی‌هاست. در زیر گزارشی از کتابشناسی فقه تغییر جنسیت از نگاه شما می‌گذرد. ابتدا کتاب‌های فارسی مرتبط با این موضوع و سپس کتاب‌های عربی واکاوی و گزارش شده‌اند. باتوجه‌به تعداد بالای کتاب‌های نگاشته در موضوع فقه تغییرجنسیت، تلاش شده تا مهم‌ترین این کتب، گزارش شده و باقی، صرفاً ذکر شوند تا پژوهشگران امکان مراجعه به آنها را داشته باشند.
کتاب‌های فارسی
- تغییر جنسیت از منظر فقهی و حقوقی؛
محمدمهدی کریمی‌نیا، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم السلام) قم، چاپ اول، ۱۳۸۹ ش، ۴۸۹ صفحه، شمارگان: ۱۵۰۰
این کتاب در همین مجله، به‌صورت تفصیلی گزارش شد؛ لذا صرفاً به ذکر آن اکتفا می‌شود.
- تغییر جنسیت و دوجنسیتی‌ها از نگاه فقه؛
سید اصغر ناظم‌زاده قمی، انتشارات بوستان کتاب، قم، چاپ اول، سال ۱۴۰۱، ۳۳۶ صفحه.
تغییر جنسیت و دوجنسیتی‌ها دو عنوان جدید در فقه شیعه هستند که امروزه در علوم گوناگون پزشکی، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی موضوع بحث‌وبررسی قرار گرفته‌اند. این مقوله در فقه شیعه نیز معرکه آرا است و فقیهان درباره بایدونبایدهای شرعی آن بحث و گفت‌وگو کرده‌اند.
کتاب پیشرو ماحصل پژوهش‌های فقهی آیتﷲ سید اصغر ناظم‌زاده قمی است که طی چند سال درس و بحث و کاوش به‌دست‌آمده و اکنون تحت عنوان «تغییر جنسیت و دوجنسیتی‌ها از نگاه فقه» به علاقه‌مندان تقدیم می‌شود.
این کتاب در دو بخش تألیف شده است؛ بخش اول، با عنوان «تغییر جنسیت» از دیدگاه فقه، در ۹ فصل به رشته تحریر درآمده است. اولین فصل از این بخش، با عنوان معنای تغییر جنسیت، به تعریف لغوی و اصطلاحی تغییر جنسیت در فقه پرداخته است.
فصل دوم با عنوان «انگیزه‌های تغییر جنسیت» به بیان انگیزه‌های روانی، انگیزه ناتوانی جنسی و انگیزه اقتصادی می‌پردازد.
فصل سوم و چهارم، به «بررسی آمار اختلال روانی در ایران و جهان» و «سابقه تغییر جنسیت» پرداخته است.
نویسنده در فصل پنجم با عنوان «مراحل دشوار تغییر جنسیت»، به تشریح مراحل خواص تغییر جنسیت برای زنان و مردان پرداخته است.
«آرای فقها درباره تغییر جنسیت» عنوان فصل ششم از اولین بخش از این کتاب است که در آن نظر فقهای شیعی قائل به جواز و فتاوای قائلین به حرمت تغییر جنسیت از شیعه و سنی مورد تأکید قرار گرفته است.
هفتمین فصل از بخش اول کتاب حاضر با عنوان «ادله موافقان و مخالفان تغییر جنسیت» به رشته نگارش درآمده و در آن نویسنده ادله موافقان تغییر جنسیت شامل قاعده سلطنت، قاعده اضطرار، قاعده فقهی حلیت و اباحه و اصل برائت را شرح داده و ادله مخالفان تغییر جنسیت شامل آیه تغییر «خلقﷲ»، حرمت ایجاد نقص در بدن، حرمت تغییر فطرت الهی و حرمت عقیم کردن را بررسی کرده است.
نویسنده در هشتمین فصل از بخش اول کتاب مذکور با عنوان «فروع تغییر جنسیت» به بررسی عدم ضرورت اجازه شوهر در تغییر جنسیت، تغییر جنسیت و حکم نفقه و تغییر جنسیت و لزوم مهریه پرداخته و تغییر جنسیت و عدّه زن و اثر تغییر جنسیت در عناوین نسبی را مورد تأکید قرار داده و تغییر جنسیت و حق حضانت مادر و ولایت پدر بر اطفال و تغییر جنسیت و احکام توارث را بررسی کرده است.
پی‌نوشت‌های توضیحی، عنوان نهمین فصل از بخش اول کتاب حاضر است که در آن توضیحی کارگشا در معنای فطرت الهی و توضیح آیه «لاتلغوا…» بیان شده و سن یائسگی و معنای ولایت در لغت مورد تأکید قرار گرفته است.
بخش دوم از این کتاب با عنوان «دوجنسیتی‌ها از دیدگاه فقه» در سه فصل به رشته تحریر درآمده است. در اولین فصل از بخش دوم کتاب حاضر با عنوان «احکام دوجنسیتی‌ها»، به تبیین خنثی در لغت و اصطلاح فقها، سابقه تاریخی خنثی و راه‌ها و نشانه‌های شناخت خنثای غیر مشکل پرداخته و نشانه‌های ظاهری و عرفی در شناخت خنثی از نگاه روایات را بررسی کرده و تکالیف و احکام مخصوص خنثای مشکل را به نگارش درآورده است.
فصل دوم با عنوان «احکام فقهی شبه خنثی (فاقد العورتین یا ممسوح)» به بررسی ارث فاقد العورتین و سایر تکالیف شبه خنثی پرداخته است. «احکام فقهی دو انسان به‌هم‌چسبیده» نیز عنوان سومین فصل از بخش دوم کتاب حاضر است که در آن احکام ارث، تکالیف و احکام انسان دو سر و احکام حج، مورد واکاوی قرار گرفته است.
- تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق؛
اسماعیل حسینی‌ایجی، انتشارات نشر برتراندیشان، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۷ ش، ۱۴۹ صفحه.
گزارش تفصیلی این کتاب، در بخش دیگری از این مجله، به‌صورت مستقل ذکر شده است.
- مبانی فقهی و حقوقی جواز تغییر جنسیت؛
مهدیه محمدتقی زاده، انتشارات مجد، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۶ ش، ۲۳۸ صفحه.
مسئله «تغییر جنسیت» از امور نوپای علم پزشکی است؛ به همین جهت، در مورد حقوق و تکالیف افراد دوجنسی و اختلال هویت جنسی، با فقدان جایگاه خاص قانونی و عدم ارائه و طبقه‌بندی معیارهای شناخت این افراد مواجهیم؛ بنابراین لزوم تصریح به حقوق و تکالیف این افراد در فقه، از امور بسیار مهم و اساسی است. فقه شیعی نیز که عهده‌دار ادارۀ امور زندگی بشر است میبایست پاسخ‌های متناسب را مرتبط با موضوع مطرح کند. پاسخ به وضعیت حقوقی و احکام فقهی این افراد بر عهدۀ اندیشمندان دین است تا با تنقیح عالمانه، مباحث مرتبط با این مکلّفان را مورد ارزیابی دقیق علمی قرار داده و پاسخ‌های مناسب و جامع را در زمینه‌های مختلف مرتبط با آنان مطرح کنند تا وضعیت حقوقی و احکام فقهی فرد مکلّف، قبل و بعد از انجام عمل تغییر جنسیت مشخص شود. بنابراین استفاده از متون و منابع فقهی و کشفیات علمی و ملاحظۀ حقوق و تکالیف دو جنس زن و مرد، شناسایی این افراد و سپس تعیین وضعیت حقوقی و احکام فقهی آنان، از مهم‌ترین اهداف این کتاب است.
به گفته نویسنده کتاب، اهم سؤالاتی که این کتاب در پی یافتن پاسخی برای آنها است، عبارت‌اند از: آیا هر شخصی اجازه دارد جنسیت خود را تغییر دهد؟ فرآیند تغییر جنسیت در فقه و حقوق چیست؟ تشخیص موضوع در تغییر جنسیت بر عهدۀ کیست؟ راه‌حل‌هایی که قواعد فقهی در خصوص این موضوع در اختیار ما میگذارند کدام‌اند؟
- تغییر جنسیت با تأکید بر دیدگاه امام خمینی؛
محمدمهدی کریمی‌نیا، انتشارات عروج، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۱ ش، ۲۷۴ صفحه.
یکی از مسائل عصر امروزی است و ابهام‌های فقهی و حقوقی بسیاری را به دنبال دارد که نیازمند پاسخ فقیه آگاه است. چنانکه در مقدمة این کتاب آمده است: «تغییر جنسیت به معنای تبدیل جنس پسر به دختر و یا برعکس، به‌عنوان یک پدیدة خارجی و نوظهور، زمینه‌ساز مباحث فراوان فقهی و حقوقی است که عمدتاً این مباحث در باب «حقوق خانواده» مطرح است؛ مانند: جواز یا عدم جواز تغییر جنسیت، بقایا عدم بقای ازدواج پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین، ولایت و سرپرستی شخص پس از تغییر جنسیت، مسئله ارث، نفقه، مهریه، عناوین خانوادگی و غیره».
به گفتۀ نویسندۀ کتاب، امام خمینی، در جلد دوم کتاب فقهی – فتوایی تحریرالوسیله، در بخشی با عنوان «مسائل مستحدثه»، در سال ۱۳۴۳ خورشیدی به این مباحث پرداخته‌اند و به‌عنوان اولین فقیه و دانشمندی نام‌گرفته‌اند که مسائل فقهی و حقوقی تغییر جنسیت را مطرح کرده‌اند.
پزشکان، تغییر جنسیت را، درمانی برای بیماران جسمی، مانند اشخاص خنثی و بیماران مبتلا به اختلال هویت جنسی می‌دانند. در واقع، علاوه بر اشخاص خنثی یا دوجنسی (هرمافرودیت)، افرادی نیز که از نظر ظاهری زن یا مرد هستند، اما از نظر روان و روح، به جنس مخالف تعلق دارند و به‌عنوان خنثیِ روانی یا تراجنسیتی (ترانس‌سکشوالیسم) شناخته می‌شوند، مشمول درمان با تغییر جنسیت قرار می‌گیرند. باتوجه‌به آن که در جهان، تقریباً چهار تا شش نفر در هر صد هزار نفر، بیمار ترانس (تراجنسیتی) هستند، و برای مثال در ایران، ۲۸۰۰۰ تا ۴۸۰۰۰ نفر در این زمره قرار می‌گیرند، اهمیت مسئلة تغییر جنسیت مشخص می‌شود.
مؤلف کتاب «تغییر جنسیت باتکیه‌بر دیدگاه امام خمینی»، با اشراف بر این مهم، به پژوهش و تحقیق در باب پاسخ‌های فقهی-حقوقی امام خمینی در این موضوع پرداخته و در هر فصل، به یکی از سؤالات برآمده از این موضوع، باتوجه‌به آرای حضرت امام پاسخ گفته است.
در فصل اول، «تغییر جنسیت»، از نظر لغت، اصطلاح پزشکان و اصطلاح فقهی مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه، نظر امام خمینی(س) در این مورد بیان شده است.
فصل دوم به تاریخچۀ تغییر جنسیت می‌پردازد. از صدر اسلام تاکنون، افرادی به‌صورت نادر به‌عنوان خنثی یا دوجنسی در جامعه زندگی می‌کردند و گاه از امامان شیعه(ع) در مورد کیفیت تعیین جنسیت، کیفیت نماز جماعت و غسل و… سؤال می‌شده است؛ به همین دلیل، مباحث فقهی این افراد در کتب فقهی علمای اسلام طرح شده است. اما با پیشرفت علم پزشکی، امکان تغییر جنسیت به‌وسیلة عمل جراحی فراهم شد و مسائل جدید بسیاری را در این حوزه گشود. در این فصل، به اولین موارد تغییر جنسیت ثبت شده در تاریخ اشاره و تحلیلی از آنها ارائه شده است.
کریمی‌نیا، فصل سوم را به برشمردن اقسام تغییر جنسیت، اختصاص داده است. باتوجه‌به آنکه تغییر جنسیت، علاوه بر انسان، در مورد حیوانات و گیاهان هم روی می‌دهد، اقسام آن، تحت این عناوین، بیان و شرح داده شده است: تغییر جنسیت در افراد سالم، تغییر جنسیت در دوجنسی‌ها (خنثی ها)، تغییر جنسیت در افراد ممسوح، تغییر جنسیت در تراجنسیتی‌ها (ترانس سکشوال)، تغییر جنسیت به‌منظور کشف جنسیت، تغییر جنسیت در حیوانات و تغییر جنسیت در گیاهان.
فصل چهارم و پنجم، به ترتیب به اختلال هویت جنسی به دلیل تراجنسیتی بودن و دوجنسی بودن می‌پردازد و با تعریف آنها و بیان نشانه‌ها و عوارض آن، به مسائلی از قبیل تعیین جنسیت خنثی از دیدگاه روایات اسلامی، احکام ویژه خنثای مشکل (دوجنسی کامل) و… را بیان می‌کند.
فصل ششم، تغییر جنسیت را از نظر حقوق ایران بررسی می‌کند. دیدگاه امام خمینی درباره تغییر جنسیت، فتوای امام در جواز این عمل، مقررات پزشکی قانونی و دادگستری جمهوری اسلامی ایران، وضعیت صدور شناسنامه جدید برای این افراد و دیدگاه فقها و مراجع شیعه درباره تغییر جنسیت، در این فصل بیان شده است.
در فصل هفتم، آرای امام خمینی در جواز یا عدم جواز تغییر جنسیت، در هر یک از اشکال مختلف اختلالات جنسی، بیان شده است.
فصل هشتم تا یازدهم، به مسائل نکاح و ازدواج افراد پس از تغییر جنسیت اختصاص داده شده است. حکم بقا یا بطلان ازدواج، مسئله نفقه زوجه، مهریه و عدّه پس از تغییر جنسیت در هر یک از اشکال آن، از مسائلی است که در این چهار فصل، به‌تفصیل بیان شده است.
مسئلۀ تغییر عناوین خانوادگی، نفقه فرزندان و والدین، بحث حضانت و ولایت بر فرزندان و مسئلۀ ارث برای فرد تغییر جنسیت داده، از دیگر مسائل مهمی است که مؤلف در فصل‌های دوازده تا پانزده به آنان پرداخته است.
در فصل آخر، دیدگاه سایر مراجع و فقیهان معاصر، در ارتباط با تغییر جنسیت به‌اجمال بیان شده است. علاوه بر امام خمینی، آرای فقهی آیات عظام سید علی خامنه‌ای، محمدتقی بهجت، سید علی سیستانی، صافی گلپایگانی، یوسف صانعی، فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی، حسینعلی منتظری و بسیاری از فقهان بزرگوار و برجستة دیگر، در این فصل، مطرح و مرور شده است.
- بررسی فقهی و حقوقی تغییر جنسیت از دیدگاه اندیشمندان اسلامی و غربی (با نگاهی به آیات و روایات)؛
محمدرضا روزبهانی و علیرضا کاوند بروجردی، انتشارات کتاب آوا، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۴ ش، ۱۶۴ صفحه.
موضوع «تغییر جنسیت» یکی از موضوعات بسیار مهمی است که موجب پیدایش مسائل جدید حقوقی شده و تاکنون چندان سابقه‌ای نداشته است. یکی از مسائل مطرح، مشروع یا نامشروع بودن خود عمل است؛ بنابراین، از یک نظر این پرسش مطرح می‌شود که آیا هر شخصی حق دارد که جنسیتش را تغییر دهد یا این که هیچ‌کس حق تغییر جنسیت خود را ندارد و یا آن که در شرایط خاصی حق دارد جنسیت خود را تغییر دهد؟
از طرف دیگر، بعد از انجام عمل تغییر جنسیت، سؤال دیگر آن است که آیا چنین شخصی حق دارد خواهان تغییر جنسیت و نام خود در شناسنامه شود؟ و آیا قانون‌گذار، جنسیت و نام جدید این افراد را به رسمیت می‌شناسد؟
در این کتاب، مشروعیت تغییر جنسیت و شناخت ضرورت انجام آن از طرف مراجع قانونی بر طبق قواعد حقوقی ایران و فقه اسلامی، مورد بررسی قرار گرفته است.
- تغییر جنسیت؛ آری یا نه؟ (تقریرات دروس آیتﷲ دوزدوزانی)؛
محسن دلیر، انتشارات آثار امین، چاپ اول، قم، ۱۳۸۸ ش، ۱۴۲ صفحه.
- واکاوی فقهی روابط زوجین پس از تغییر جنسیت؛
سیدمحمد حسینی، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۳ ش.
- تغییر جنسیت از دیدگاه فقهی؛
مبینا قمی، امتداد حکمت، چاپ اول، قم، ۱۴۰۳ ش.
- بررسی فقهی تغییر جنسیت؛
سید محمدرضا علم‌هدایی، انتشارات میراث شرق، چاپ اول، تهران، ۱۴۰۱ ش.
- آثار فقهی و حقوقی تراجنسیت؛
رکسانا صفی صمغ‌آبادی، انتشارات سخنکده، چاپ اول، تهران، ۱۴۰۰ ش.
- فتواها و دیدگاه‌های مراجع و فقیهان شیعه درباره تغییر جنسیت؛
نجمه سادات حسینی، انتشارات امتداد حکمت، چاپ اول، قم، ۱۴۰۰ ش.
- تغییر جنسیت در حقوق ایران؛
محمدرضا بوربور و حسین زارعی، انتشارات صالحیان، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۹ ش.
- بررسی فقهی و حقوقی تغییر جنسیت (در روابط زوجین با تأکید بر مصادیق خاص)؛
نجمه سادات حسینی، انتشارات امتداد حکمت، چاپ اول، قم، ۱۳۹۹ ش.
- تغییر جنسیت در فقه و حقوق موضوعه ایران؛
ماندانا یاسمی‌فر و پویا رستم‌پور، انتشارات آریا نقش، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۹ ش.
- تغییر جنسیت؛
طیبه خلقی، انتشارات واصف لاهیجی، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۸ ش.
- ارث و تغییر جنسیت؛
محمد داودآبادی و مهشاد داودآبادی، انتشارات رزا، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۷ ش.
- بررسی مفهوم فقهی و حقوقی تغییر جنسیت در حقوق ایران؛
احسانﷲ آگاه و مرتضی خوشدل، انتشارات صالحیان، چاپ اول، تهران ۱۳۹۷ ش.
- آشنایی با تغییر جنسیت از دیدگاه حقوقی، فقهی، زیستی و روان‌شناسی؛
روحﷲ روحﷲی سمیرم، انتشارات سام آرام، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۵ ش.
- بررسی تغییر جنسیت در فقه و حقوق کیفری ایران؛
نصیبه ابراهیمی، انتشارات آریان قلم، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۳ ش.
کتاب‌های عربی
- التحول الجنسی: دراسة فقهیة تبحث عن تغییر الجنس من ذکر لأنثی والعکس؛
مصطفی الامامی الاهوازی، دارالتهذیب، الاولی، قم، ۱۳۹۹ ش.
- الجوانب الفقهیة المتعلقة بتغییر الجنس: دراسة فقهیة مقارنة؛
بدیعة علی احمد، دارالفکر الجامعی، الاولی، اسکندریه مصر، ۲۰۱۱ م.
- تحدید الجنس و تغییره بین الحظر و المشروعیة: دراسة مقارنه؛
شوقی ابراهیم و عبدالکریم علام، مکتبة الوفاء القانونیه، الاولی، اسکندریه مصر، ۲۰۱۱ م.
- تثبیت الجنس و آثاره: دراسة مقارنة فی الفقه الإسلامی و القانون الوضعی: دراسة تحلیلیة فقهیة و قانونیة للجراحات الطبیة الشائع تسمیتها تغییر الجنس؛
إبراهیم الشرقاوی، دارالکتب القانونیة، الاولی، مصر، ۲۰۰۳ م.