اشاره

مسئله انرژی در جهان معاصر، آن قدر اهمیت پیدا کرده است که شاید گزاف نباشد اگر ادعا شود بیشتر جنگ‌های صد سال اخیر، به‌خاطر نزاع برای به‌دست‌آوردن منابع انرژی بیشتر بوده است. اگر در قرن گذشته، این سوخت فسیلی بود که اهمیت فراوان داشت و جنگ‌های فراوانی پیرامون آن شکل می‌گرفت؛ اما امروز با ورود انرژی‌های تجدیدپذیر، نظم جهانی دستخوش تغییرات گسترده‌ای شده است. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و باد، اگر در گذشته به‌عنوان یک امکان یا رجحان نگریسته می‌شد؛ اما امروزه با کاهش ذخایر سوخت‌های فسیلی و هم چنین آسیب‌های فراوانی که این سوخت‌ها به محیط‌زیست وارد می‌سازد، تبدیل به ضرورت شده است. حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر سید حمید جوشقانی، دبیر گروه فقه محیط‌زیست و منابع طبیعی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، در این گفتگوی اختصاصی، مسئله استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر از دیدگاه فقه را بررسی کرده است.

فقه معاصر: آیا می‌توان با تمسک به ادله‌ای همچون حرمت آلودگی محیط‌زیست، حرمت تصرف در سهم نسل‌های آتی از انرژی‌های تجدیدناپذیر و…، حرمت استفاده بی‌رویه از انرژی‌های تجدیدناپذیر را نتیجه گرفت؟ آیا به ادله دیگری نیز برای اثبات حکم مزبور، می‌توان تمسک کرد؟

جوشقانی: از دلیل حرمت آلودگی محیط‌زیست می‌توان برای حرمت استفاده بی‌رویه از انرژی‌های تجدیدناپذیر کمک گرفت؛ چون استفاده بی‌رویه باعث تسریع در آلودگی محیط‌زیست شده و تبعات زیادی به دنبال دارد؛ از جمله مهم‌ترین این تبعات، ایجاد خلل در اکوسیستم زیست‌محیطی است.

اما در مورد استناد به حرمت تصرف در سهم نسل‌های آتی از انرژی تجدیدناپذیر، علاوه بر اینکه خود این حکم جای تردید دارد، استناد به آن هم دارای اشکال است. به‌طورکلی، بنابر فرهنگ و اعتقادات دینی، نعمت‌های الهی پایان‌پذیر نیست؛ منتها در هر زمان، به‌اندازه‌ای معین در اختیار بشر قرار می‌گیرد و حتی تجربه ثابت کرده که در گذر زمان، منابع انرژی جدید در دسترس بشر قرار گرفته است. قرآن می‌فرماید: «إن من شی إلّا عندنا خزائنه و ما ننزّله إلّا بقَدَر معلوم».

این دلیل و نظایر آن، حاکی از این است که حداقل در رعایت حق نسل آتی، باید به‌گونه‌ای عمل شود که مصالح آنها تأمین شود؛ مثلاً این انرژی‌ها را فراوری کرد و سرمایه حاصله را در راستای مصالح آنها سرمایه‌گذاری نمود.

ادلۀ دیگری که می‌توان استناد کرد، از باب نمونه عبارت‌اند از: ادلۀ حرمت اسراف، ادلۀ لزوم استفاده کارا و بهینه از منابع، و ادلۀ حرمت تجاوز به حقوق دیگران، با این توضیح که استفاده بی‌رویه این منابع، باعث آلودگی شده و دیگران را از حق طبیعی خود در استفاده از محیط‌زیست سالم و هوای پاک محروم می‌کند.

فقه معاصر: بر فرض عدم استفاده حرمت، آیا می‌توان کراهت استفاده بی‌رویه از انرژی‌های تجدیدناپذیر را نتیجه گرفت؟

جوشقانی: بله؛ حداقل این حکم، کراهت است؛ یعنی اگر کسی در استفاده حرمت تردید داشته باشد و یا مدعی باشد که ادله در حد اثبات حکم حرمت نیست، حداقل کراهت از آن قابل استفاده است.

فقه معاصر: آیا می‌توان از ادله‌ای همچون ادلۀ بالا، وجوب به‌کارگیری و توسعه در استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر را نتیجه گرفت؟ آیا به ادلۀ دیگری نیز برای اثبات حکم مزبور، می‌توان تمسک کرد؟

جوشقانی: باتوجه‌به مطالبی که در سؤال اول به‌اختصار گذشت، لازمۀ حکم به حرمت یا کراهت این است که دست‌اندرکاران مسئله مصرف انرژی از جمله دولتمردان و نیز تولیدکنندگان لوازم مصرف‌کننده انرژی، به این فکر باشند که به سمت انرژی‌های تولید شده از منابع تجدیدپذیر حرکت کنند؛ و برای آن لازم است سرمایه‌گذاری شود. اگر به این مسئله با رویکرد اجتماعی نگریسته شده و مصرف کلان آن در نظر گرفته شود، به‌وضوح لزوم و وجوب برنامه‌ریزی برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر ثابت می‌شود؛ هرچند ممکن است در حیطه احکام فردی، قائل به استحباب شویم ولی وقتی مصرف انرژی‌های تجدیدناپذیر باعث بحران‌های زیست‌محیطی برای اجتماع و افراد زیادی همچون افراد مسن و بیمار و دیگران و نیز ضرر و زیان به موجودات و گیاهان می‌شود، بحث لزوم خیلی روشن و واضح می‌گردد.

فقه معاصر: بر فرض عدم استفاده وجوب، آیا می‌توان استحباب آن را نتیجه گرفت؟

جوشقانی: در موضوعاتی مثل اجتناب از مصرف بی‌رویه انرژی‌های تجدیدناپذیر به‌قصد عدم آلودگی محیط‌زیست و عدم ضرر به دیگران، از باب اینکه کار نیک است یا باعث کاهش مشکلات زیستی می‌شود یا اینکه خدمت به جامعه است، می‌توان حکم به استحباب آن کرد، البته درصورتی‌که لزوم آن ثابت نشود.