اشاره

فقه سلامت و پزشکی، هم نوپدید است و هم مسبوق به سابقه. مسبوق به سابقه، ازاین‌جهت که از دیرباز، برخی مسائل آن در کتب فقهی از قبیل مکاسب، نکاح و طهارت و صوم مطرح بوده است؛ و نوپدید، ازاین‌جهت که تجمیع مسائل آن تحت یک باب فقهی در کنار مسائل فراوانی که در زمان اخیر به آنها اضافه شده‌اند، سابقه زیادی ندارد. حجت‌الاسلام غلامرضا حلوانی، پژوهشگر فقه معاصر، در این یادداشت اختصاصی، ابعاد گوناگون فقه سلامت و پزشکی، از حیث تعریف، سرفصل‌ها، روش تبویب و اهم مسائل آن را بررسی کرده است.

فقه سلامت و پزشکی چیست؟

دررابطه‌با چیستی فقه سلامت و پزشکی باید گفت این شاخه از فقه به مسائل شرعی مربوط به درمان بدن انسان می­پردازد. فعالیت­های پزشکی که موضوع آن بدن انسان است، مانند همه کنش­های انسانی، دارای حکم شرعی است که فقیه به این مباحث از حیث این که اقدامی مربوط به بدن انسان است توجه نشان داده و آن را زیر ذره‌بین شرع قرار می­دهد و با استناد به ادله و مدارک فقهی حکم آن را استخراج می­نماید.

فقه پزشکی اگرچه نه با این عنوان، اما همواره در فقه موردتوجه فقیهان واقع گردیده و مسائل متعددی را در ابواب گوناگون و مرتبط فقهی به خود اختصاص داده است؛ مسائلی که گاه آن را در باب نکاح مثل مسائل مربوط به نگاه‌کردن به اجنبی، گاه در بخش دیات مثل احکام سقط‌جنین و دیگر ابواب، خود را نمایان کرده است. اما اگر گذشتگان از فقها به دلیل محدود بودن مسائل فقهی مرتبط با پزشکی و سلامت، دغدغه تأسیس بابی جداگانه و رسیدگی به احکام آن در بخشی مستقل از فقه را نداشتند لیکن امروز، پیشرفت دانش پزشکی و ظهور زمینه­ها و ابداعات و نوآوری­های گاه شگفت­انگیز در این علم، توجه ویژه و گشودن عرصه مطالعاتی مستقل در فقه برای رسیدگی به مسائل شرعی روزافزون پزشکی را طلب می‌نماید. در حال حاضر علم طب با تعمق در بدن انسان و تجزیه‌وتحلیل آن و کشف قواعد و قوانین مربوط به آن و پی‌بردن به لایه­های زیرین و عناصر تشکیل‌دهنده بدن انسان و قواعد و قوانین موجود در آن، گام­های نوین و بلندی در زمینه­های مختلف پزشکی برداشته و این امر چالش­های جدید و روزافزونی را در فقه ایجاد نموده است. مسائلی مانند سقط‌جنین، رحم اجاره­ای، پیوند اعضا، تشریح بدن انسان و ده­ها مسئله ریزودرشت دیگر که باعث می­شود نیاز به بنیان‌نهادن باب فقهی جدید که مسائل معتنابه پزشکی را در یک جا گردآورده و به طور ویژه مورد کنکاش فقهی قرار دهد بیش‌ازپیش احساس شود.

تفاوت فقه سلامت و پزشکی با ابواب فقه مشابه

با تعریفی که از فقه پزشکی ارائه شد می­توان به تفاوت آن با شاخه­های مطالعاتی فقهی مانند فقه اخلاق و معنویت، فقه قضا و جزا و فقه اقتصاد بیان کرد.

چنان­که گفتیم فقه پزشکی مربوط به مسائلی است که در اثر ارتباط بین پزشک و بدن انسان به وجود می­آید؛ فقه پزشکی به محدوده تصرف پزشک در بدن انسان، چگونگی این تصرف، و مواردی ازاین‌قبیل که مربوط به بدن انسان است می‌پردازد؛ اما بدن تنها یکی از ساحات وجودی انسان است که موضوع فعالیت­های درمانی پزشکی قرار می­گیرد. ساحت روان یا روح و نفس انسان که مرتبط بااخلاق و معنویت است نیز دارای کنش­ها و فعالیت­هایی است که احکام تکلیفی بر آن حاکم است که همان فقه اخلاق یا فقه معنویت است. به بیان دیگر، در مباحث مربوط به فقه‌الاخلاق بنا بر یک تعریف از این عبارت، موضوع بحث افعال جوانحی و قلبی انسان‌مانند تکبر، حسد، سخاوت و غیره و استخراج حکم شرعی آن­ها بر اساس ادله و مستندات فقهی است که تفاوت دارد با آنچه که در ارتباط با بدن انسان انجام می­شود و عنوان پزشکی و درمان به خود گرفته است.

همچنین فقه پزشکی با فقه جزا و قضا که به احکام شرعی مربوط به فصل خصومت­ها و حدود و تعزیرات و قصاص می­پردازد متفاوت است. رفتار پزشک در سیر درمان و فعالیت­های مرتبط با سلامت می­تواند موجب پدیدآمدن اختلاف بین بیمار و پزشک و وقوع جرایم و تخلفاتی گردد که حل آن و تعیین حکم مربوط به آن بر عهده فقه قضا است؛ اما بر رسیدن آن در این باب فقهی نه از جهت بستر به‌وجودآمدن آن یعنی پزشکی است؛ بلکه آن چه اهمیت دارد عنوان قضایی و جزایی است که بر این فعل مترتب می­شود درحالی‌که در فقه پزشکی خود عمل مستقیماً موردبحث قرار می­گیرد و حکم تکلیفی آن که حرمت، وجوب، کراهت، استحباب یا اباحه است و یا حکم وضعی آن استخراج می­گردد.

به‌عنوان‌مثال در فقه جزا ممکن است پزشک به‌واسطة عملی که منجر به سقط‌جنین گردیده مجازات شود؛ اما در فقه پزشکی خود این عمل موردبحث قرار می­گیرد و حکم شرعی آن استنباط می­گردد

در فقه پزشکی حکم عمل به دست می‌آید؛ اما در فقه جزا و قضا بررسی می­شود که عمل ممنوعه دارای چه عقوبت و مجازاتی است؛ بنابراین عمل پزشک در سقط‌جنین به‌عنوان مسئله­ای در فقه پزشکی که به دنبال استخراج حکم شرعی فعالیت­های درمانی و پزشکی است مورد تحقیق قرار می­گیرد و سؤال می­شود که آیا پزشک مجاز به انجام چنین عملی هست یا خیر؛ اما در فقه جزا کاری با این که این عمل بر اساس یک عمل پزشکی یا تصادف یا برخورد فیزیکی و غیره است ندارد؛ بلکه به دنبال کشف مجازات سقط‌جنین به‌طورکلی است. در آنجا می‌خواهیم برای پزشک تعیین تکلیف کنیم و حدود شرعی فعالیت‌های او را به دست آوریم و در اینجا می‌خواهیم ببینیم با چنین عملی در نظام قضایی اسلام فارغ از بستر حدوث آن، چگونه برخورد شده است؟

همچنین اقتصاد علم بررسی تولید ثروت و مصرف کالاها و خدمات و فعالیت­های مربوط به آن تعریف شده و آن بخش از فقه که دراین‌رابطه بحث می­کند فقه اقتصاد نام‌گرفته است. مسائل اقتصادی که در فقه  اقتصاد بحث می­شود می­تواند مربوط به فعالیت­های پزشکی باشد؛ مثلاً بررسی جواز یا عدم جواز فروش کلیه یا معامله اعضای بدن مرده و غیره، مسئله­ای اقتصادی است که در فقه اقتصاد نسبت به جواز یا عدم جواز آن بحث می­شود. به بیان دیگر، در فقه اقتصاد می­توان به اموری که مربوط به بدن انسان است از دیدگاه اقتصاد اسلامی نگریست و صحت یا بطلان معامله­ای را بررسی کرد؛ مثلاً خریدوفروش اعضای بدن که مربوط به بدن انسان است مسئله­ای است اقتصادی؛ اما از فقه پزشکی که در ارتباط با اقداماتی که برای سلامت و بهداشت بدن صورت می‌گیرد متفاوت است.

روش‌های تقسیم مباحث فقه سلامت و پزشکی

روش‌های مختلفی برای طرح مباحث فقه سلامت و پزشکی می‌توان برگزید. در یک روش می‌توان مباحث آن را به مسائل پزشکی پیش از تولد مثل مسائل غربالگری جنین، سقط‌جنین و غیره؛ مسائل در هنگام حیات  که مباحث فقهی مربوط به درمان و بهداشت انسان در دوره زندگی او را تحت پوشش قرار می‌دهد و آنها را از دیدگاه فقهی بررسی می‌کند، مثلاً آیا اهدای عضو جایز است یا حکم رحم اجاره­ای چیست، طبابت توسط نامحرم چه حکمی دارد و مباحثی ازاین‌قبیل که در شرایط حیات فرد به وجود میاید و فقه پزشکی باید به آن پاسخ دهد؛ و مسائل بعد از مرگ انسان که به مطالعه فقهی آنچه در ارتباط با اقدامات پزشکی بعد از مرگ انسان از قبیل اهدای اعضا و تشریح بدن مسلمان به وجود میاید می‌پردازد، تقسیم کرد

در روشی دیگر می‌توان مباحث فقه مذکور را به فقه معاینه مانند جواز معاینه نامحرم، لزوم رضایت برای معاینه، حکم معاینات غیرضرور و غیره؛ فقه درمان که به مباحث فقهی مربوط به درمان مثل درمان با محرمات، درمان با داروهای زیان‌آور، نقش رضایت بیمار در درمان و مواردی مانند آن؛ فقه تحقیقات نوین‌پزشکی که به مسائلی مانند تغییر جنسیت، رحم اجاره­ای، عقیم‌سازی و مسائلی مانند آن؛ و فقه بهداشت و سلامت که به مباحث مربوط به راهکارها و روش‌های بهداشتی و سلامتی افراد نگاه فقهی افکنده و از این دیدگاه آن را بررسی می‌نماید، تقسیم نمود.

به نظر می‌رسد تقسیم دوم به جهت سعه و گستردگی­ای که در پوشش مسائل فقه پزشکی دارد مناسب­تر کارآمدتر و کامل­تر است؛ چرا که باتوجه‌به این که بحث را بر روی اقدامات پزشکی و اعمالی که در این مسیر انجام می­شود متمرکز کرده و این شیوه علاوه بر این که مباحث تقسیم‌بندی قبل را در خود دارد به لحاظ این که مسائل بهداشت و سلامت را که حیطه­ای جدا از درمان دارد را شامل می‌شود، کامل‌تر و منقح‌تر است، علاوه بر اینکه در بخش درمان مسائل مربوط به داروسازی نیز موردتوجه قرار می‌گیرد؛ امری که در تقسیم اول، توجه به آن، چندان واضح به نظر نمی‌رسید.

سرفصل‌های فقه سلامت و پزشکی

سرفصل‌های این فقه را بر اساس تقسیم‌بندی مباحث آن می‌توان ترتیب داد؛ به این صورت که فصلی با عنوان فقه معاینه، فصلی دیگر تحت عنوان فقه درمان، فصلی با عنوان فقه تحقیقات نوین‌پزشکی، و فصل نهایی به نام فقه بهداشت و درمان معین گردد و مباحث فقه سلامت و پزشکی حول این فصول تدوین یابد.

مهم‌ترین مسائل فقه سلامت و پزشکی

همان‌طور که گفتیم در فصول فقه پزشکی مباحث و مسائل گوناگونی مطرح می­گردد.

در فقه معاینه مسائل متعددی امکان طرح دارد؛ مثل رضایت در معاینه، معاینه توسط نامحرم، معاینه اعضای تناسلی بدن و… اما شاید بتوان گفت اهم مباحث مربوط به فقه معاینه، بحث معاینه توسط نامحرم است که در اقدامات پزشکی شایع بوده و از موارد مورد ابتلا که بسیاری از متشرعین را درگیر آن می­کند به شمار می­آید. البته این مسئله از گذشته موردتوجه فقیهان بوده و نسبت به آن فتاوای واضح و روشنی داده‌اند؛ اما امروزه باتوجه‌به مسائل جدیدی که در پزشکی و روش درمان به وجود آمده پرسش­های فقهی جدیدی نیز ایجاد شده که لازم است نسبت به آن توجه نشان داده شود و دیدگاه شرعی اتخاذ گردد.

همچنین فقه درمان دارای مسائل متعددی از قبیل احکام وسایل درمان، مستحبات درمان، کارهای جایز در درمان، کارهای مکروه در درمان، کارهای حرام در درمان، درمان با محرمات، وجوب درمان توسط پزشک، مسئولیت کادر درمان در قبال بیمار، احکام مرتبط با بیمار در درمان و مواردی مانند آن است. می‌توان گفت یکی از مباحث مهم در فقه درمان و شاید مهم‌ترین مسئله‌ای که باتوجه‌به درمان‌های نوین‌پزشکی اهمیت دوچندان یافته است، بحث مسئولیت پزشک و کادر درمان در جریان درمان است؛ مسئله­ای که اگرچه از گذشته تا به امروز موردتوجه فقیهان بوده؛ اما هنوز دارای افق­های گشوده نشده و مباحث مغفول مانده فراوانی است.

اهمیت این دسته از مباحث به این دلیل است که در پزشکی به‌واسطة ارتباطی بی واسطه­ای که درمانگر با بدن افراد به شکل­های مختلف دارد و در بسیاری از مواقع مجبور به تصرف در بدن بیمار است در مواقع زیادی منجر به وقوع حوادثی به بدن شخص می‌شود که باید مسئولیت پزشک و ضمانی که دراین‌رابطه متوجه او است از نظر فقهی کاملاً روشن شود. این مسئله به دلیل حساسیت موجود در آن بسیار حائز اهمیت است و فراوانی این قبیل وقایع در معالجات پزشکی و فعالیت­های مربوط به سلامت اهمیت آن را دوچندان کرده است.

فقه تحقیقات نوین‌پزشکی چنان که گفتیم فصل دیگری از مباحث فقه پزشکی و سلامت است که دارای مسائل مختلف و جدیدی است که موردتوجه فقهی قرار گیرد. امروزه و با پیشرفت علم اقدامات جدیدی در پزشکی انجام می­شود که می‌توان آنها را از مسائل مستحدثه پزشکی به شمار آورد که تاکنون در فقه چندان مورد عنایت قرار نگرفته و یا کمتر به آن توجه نشان‌داده‌شده است. این فصل از مباحث فقه پزشکی خود دارای مسائل گوناگونی از قبیل تغییر جنسیت، رحم اجاره­ای، عقیم‌سازی، پیوند اعضا، شیوه­های جدید القای بارداری، و نمونه­های دیگر ازاین‌دست که مربوط به دستاوردهای تحقیقات نوین‌پزشکی هستند، است.

اگر مراد از اهمیت مسائل موردنظر این باشد که این مسئله به دلیل جدید بودن آن مورد تحقیق واقع نشده یا چندان به آن پرداخته نشده است باشد شاید بتوان گفت تغییر جنسیت موضوع نوینی است که عمر چندانی در پژوهش­ها و عمل­های پزشکی نداشته و در فقه نیز به دلیل ابهام در موضوع و روشن نبودن حدود و ثغور آن، مباحث دامنه­دار و روشنگرانه­ای نسبت به آن انجام نگرفته است و جا دارد که در تحقیقات فقهی – پزشکی جایگاه ویژه­ای به آن اختصاص‌داده‌شده و به طور مبسوط موردتوجه قرار گیرد. درعین‌حال، مسائل مرتبط با بارداری­های نوین و شیوه­های جدیدی که در بارداری­های مصنوعی به کار گرفته می­شود به دلیل شیوع و فراگیری آن و نو به نو شدن روش­های آن، کاندیدای خوبی برای اهم بودن در این شاخه از فقه پزشکی می­تواند به شمار آید.

در آخر، فقه بهداشت و سلامت که به بررسی روش­ها و وسایل پایش بهداشت فردی و اجتماعی و سنجش سلامت روانی و معنوی در مقاطع مختلف سنی و به مسائل فقهی ارائه مراقبت­های معنوی و مباحث فقهی مربوط به پیشگیری از بیماری­ها می­پردازد و دارای مباحثی همچون بهداشت فردی، بهداشت اجتماعی یا عمومی، سلامت جسمی، سلامت روانی و معنوی و پیشگیری از بیماری‌ها است. از اهم مباحث این شاخه از فقه سلامت و پزشکی، می­توان به مباحث بهداشت فردی و عمومی که شامل بهداشت جسمی و بهداشت روانی است اشاره کرد.