اشاره

فقه پزشکی در زمانی کمتر از دو دهه که از عمر پرداخت جدی به آن به‌عنوان یک باب فقهی می‌گذرد، کتاب‌های زیادی را به خود دیده است. در نگاشته پیش رو، تلاش شده است تا مهم‌ترین کتاب‌های نگاشته شده پیرامون فقه پزشکی و سلامت، به‌صورت محتوایی گزارش شوند. برخی از این کُتب، به‌خصوص کتاب‌های عربی، برگرفته از سایت دانشنامه فقه معاصر هستند.

کتاب‌های فارسی

۱. فقه درمان، محمدعلی قاسمی، مرکز فقهی ائمه اطهار^(ع)، ۱۳۹۵ ش، ۴۳۸ صفحه.

کتاب «فقه درمان» نوشته محمدعلی قاسمی، به یکی از موضوعات نوین و بسیار مهم در فقه اسلامی، یعنی مسائل مرتبط با درمان، پزشکی و سلامت می‌پردازد. این اثر تلاش می‌کند تا بین اصول و قواعد فقه اسلامی و چالش‌های پزشکی مدرن ارتباط برقرار کند. هدف اصلی نویسنده ارائه راه‌حل‌های شرعی و فقهی برای مشکلاتی است که در عرصه‌های مختلف درمانی به وجود آمده‌اند. نویسنده با بهره‌گیری از منابع معتبر فقهی و همچنین اشراف به مسائل پزشکی، این کتاب را برای جامعه‌ای نوشته است که با پیشرفت سریع علم پزشکی، با سؤالات و چالش‌های جدیدی مواجه شده است. از جمله مسائل مطرح در این کتاب، می‌توان به مواردی چون حقوق بیمار، وظایف پزشک، استفاده از اعضای بدن انسان، پیوند اعضا و اهدای خون اشاره کرد. این کتاب منبعی است برای پزشکان، دانشجویان فقه، و حتی بیماران که به دنبال پاسخی شرعی برای مسائل خود هستند.

محتوای کتاب

این کتاب در چندین فصل تدوین شده است و هر فصل به موضوعات خاصی اختصاص دارد. مطالب مندرج در هر فصل، به‌قرار زیر است:

فصل اول: مبانی فقهی و اصول اولیه در مسائل پزشکی؛ در این فصل، نویسنده اصول کلی فقه اسلامی را که در مسائل درمان و سلامت کاربرد دارند، توضیح می‌دهد. از جمله این اصول، می‌توان به قاعده «لاضرر و لا ضرار»، قاعده اضطرار و قاعده ضرورت اشاره کرد. نویسنده نشان می‌دهد که چگونه این قواعد می‌توانند به حل مسائل پزشکی کمک کنند.

فصل دوم: اخلاق پزشکی در فقه اسلامی؛ این فصل به بررسی موضوعاتی چون حقوق بیمار، وظایف پزشک و تعهدات اخلاقی آن‌ها می‌پردازد. نویسنده توضیح می‌دهد که پزشک در فقه اسلامی علاوه بر درمان جسمانی بیمار، باید به مسائل معنوی و اخلاقی نیز توجه کند. همچنین به موضوعاتی چون محرمانگی اطلاعات بیمار و احترام به کرامت انسانی پرداخته می‌شود.

فصل سوم: پیوند اعضا و درمان‌های نوین پزشکی؛ در این فصل، نویسنده به موضوعات جدیدی مانند پیوند اعضا، استفاده از اعضای بدن انسان برای درمان و روش‌های درمانی ژنتیکی می‌پردازد. مسائل شرعی و اخلاقی مرتبط با این موضوعات به‌دقت بررسی شده‌اند. مثلاً آیا می‌توان اعضای بدن فردی که فوت کرده است را برای درمان دیگران استفاده کرد؟

فصل چهارم: مسائل شرعی مربوط به مواد درمانی؛ این فصل به موضوعاتی چون استفاده از داروهایی که ممکن است نجس باشند، داروهای مشتق از الکل یا حیوانات حرام‌گوشت و درمان‌های جایگزین می‌پردازد. نویسنده توضیح می‌دهد که در چه شرایطی استفاده از این داروها مجاز است و چگونه می‌توان آن‌ها را با اصول فقهی تطبیق داد.

فصل پنجم: چالش‌ها و راه‌حل‌ها در فقه درمان؛ نویسنده در این فصل به چالش‌های جدیدی که در عرصه پزشکی به وجود آمده‌اند، پرداخته و راه‌حل‌های فقهی و شرعی برای آن‌ها ارائه می‌دهد. مسائل مربوط به اهدای خون، لقاح مصنوعی، و روش‌های پیشرفته درمانی از جمله موضوعات این فصل هستند.

نقاط قوت کتاب

نقاط قوت این کتاب، عبارت‌اند از:

۱. جامعیت موضوع: این کتاب با بررسی گسترده مسائل پزشکی و درمانی از منظر فقه اسلامی، توانسته است بسیاری از سؤالات شرعی و اخلاقی را پاسخ دهد.

۲. استناد به منابع معتبر: نویسنده از منابع کلاسیک و معاصر فقه اسلامی استفاده کرده و دیدگاه‌های خود را با استدلال‌های قوی پشتیبانی کرده است.

۳. توجه به چالش‌های معاصر: کتاب به مسائل روز پزشکی، مانند پیوند اعضا و درمان‌های ژنتیکی، پرداخته و نشان داده است که فقه اسلامی همچنان می‌تواند پاسخگوی نیازهای جامعه باشد.

نقاط ضعف کتاب

نقاط ضعف این کتاب عبارت‌اند از:

۱. پیچیدگی زبان: زبان کتاب ممکن است برای افرادی که با مباحث فقهی آشنایی کمتری دارند، دشوار باشد. توضیحات ساده‌تر می‌توانست مخاطبان بیشتری را جذب کند.

۲. نیاز به به‌روزرسانی: باتوجه‌به پیشرفت سریع علم پزشکی، برخی از مباحث کتاب ممکن است نیاز به بازنگری یا گسترش داشته باشد.

۲. مسائل نوین فقه پزشکی، محمدعلی قاسمی و حامد میرزا خان، مرکز فقهی ائمه اطهار^(ع)، ۱۴۰۲ ش، ۴۹۶ صفحه.

مسائل نوین اثر محمدعلی قاسمی و حامد میرزاخان این کتاب در ۷ فصل تدوین شده و به مسائل جدید در حوزه فقه پزشکی پرداخته است. نویسندگان تلاش کرده‌اند تا از منظر فقهی و حقوقی به بررسی چالش‌های نوظهور در عرصه پزشکی بپردازند و با ارائه استدلال‌های دقیق، راهنمایی‌هایی برای مسائل پیچیده ارائه دهند.

فصل اول: آشنایی با فقه پزشکی؛ این فصل به ارائه مفاهیم پایه‌ای و تعریف فقه پزشکی می‌پردازد. مفاهیم مهمی مانند رابطه دین و پزشکی، جایگاه فقه در مسائل درمانی، و اهمیت رویکرد دینی در این حوزه بررسی شده است.

نقاط قوت این فصل را می‌توان توضیحات شفاف و دقیق درباره فقه پزشکی و ارائه پیش‌زمینه‌ای جامع برای ورود به مسائل تخصصی دانست. نقطه‌ضعف آن هم محدود بودن منابع مورد استفاده در برخی مباحث است.

فصل دوم: فقه درمان؛ در این فصل، اصول فقهی مرتبط با درمان مورد بحث قرار گرفته است؛ موضوعاتی مانند تجویز دارو، جراحی‌ها و موارد اضطراری.

نقاط قوت این فصل، پاسخگویی به پرسش‌های رایج در حوزه درمان و فقه؛ و تحلیل فقهی موارد اضطراری و شرایط خاص است. نقطه‌ضعف آن هم عدم پرداختن عمیق به موضوعاتی خاص مانند داروهای جدید است.

فصل سوم: حقوق بیمار؛ این فصل حقوق بیمار از منظر فقه و قانون را بررسی می‌کند. مباحثی چون رضایت بیمار، حقوق در مقابل پزشکان و حریم خصوصی بیمار، در این فصل به طور مفصل تحلیل شده است.

نقاط قوت این فصل، جامعیت در ارائه حقوق بیمار و استناد به منابع فقهی و حقوقی معتبر است. نقطه‌ضعف آن را نیز می‌توان عدم پرداختن کافی به موضوع تعارضات حقوقی دانست.

فصل چهارم: تغییر جنسیت؛ این فصل به بررسی فقهی و حقوقی مسئله تغییر جنسیت می‌پردازد. مباحثی چون مشروعیت یا عدم مشروعیت این عمل و شرایط انجام آن، در این صف به طور کامل مطرح شده است.

نقطه قوت این فصل، شفافیت در ارائه دیدگاه‌های مختلف فقهی است و نقطه‌ضعف آن، کمبود ارجاع به مطالعات روان‌شناسی مرتبط.

فصل پنجم: ژنتیک؛ در این فصل، مسائل ژنتیکی از منظر فقهی بررسی می‌شود. موضوعاتی نظیر اصلاح ژنتیکی و شبیه‌سازی انسانی، از محورهای اصلی این بخش هستند.

نقطه قوت این فصل، پرداختن به موضوعات بسیار نوین است و نقطه‌ضعف آن، کمبود استناد به تحقیقات علمی روز دنیا.

فصل ششم: بانک‌های پزشکی و احکام آن؛ این فصل به بررسی احکام مرتبط با بانک خون، بانک اعضا و بانک‌های ژنتیکی پرداخته است. مسائل فقهی مرتبط با اهدای عضو و استفاده از اعضای اهدایی در این بخش مورد توجه است.

نقطه قوت این فصل، توجه ویژه به موضوعات انسانی مانند اهدای عضو است و نقطه‌ضعف آن، عدم ارائه جزئیات کافی در برخی مسائل عملی.

فصل هفتم: اعتبار فقهی آزمایشات و کالبدشکافی؛ آخرین فصل کتاب به موضوع کالبدشکافی و اعتبار فقهی آزمایش‌های مرتبط با بدن انسان می‌پردازد. این فصل به بررسی شرایط انجام کالبدشکافی از منظر فقهی اختصاص دارد.

نقطه قوت این فصل، پوشش جامع مسائل فقهی کالبدشکافی است و نقطه‌ضعف آن، محدود بودن به دیدگاه‌های خاص.

نگاه کلی

در نگاه کلی می‌توان گفت: کتاب «مسائل نوین فقه پزشکی»، تلاش ارزشمندی در جهت بررسی چالش‌های جدید پزشکی از دیدگاه فقهی و حقوقی است. این کتاب با وجود ارائه تحلیل‌های عمیق، در برخی بخش‌ها نیازمند گسترده‌تر کردن دامنه مطالعات و استفاده از منابع جدیدتر است. به‌طورکلی، این اثر برای دانشجویان و پژوهشگران حوزه فقه، حقوق و پزشکی مفید و راهگشاست.

۳. فقه پزشکی (تقریرات درس آیت‌ﷲ محمد قائنی)، علی ظهیری، مؤسسه انتشارات حوزه های علمیه، ۱۴۰۰ش، ۴۴۶ صفحه.

کتاب «فقه پزشکی»، نوشته علی ظهری، با تمرکز بر مباحث فقهی مرتبط با پزشکی تنظیم شده است. این کتاب در پنج فصل تدوین شده و به مسائل حساس و چالش‌برانگیز پزشکی از دیدگاه فقه اسلامی پرداخته است.

در ادامه، محتوای هر فصل به‌صورت جداگانه ارائه می‌شود:

فصل اول: حکم اصل معالجه؛ این فصل به بررسی حکم فقهی درمان و معالجه از منظر فقه اسلامی می‌پردازد. نویسنده با استناد به آیات، روایات و اقوال فقها، به پرسش‌هایی مانند: آیا درمان یک تکلیف شرعی است؟ آیا بیمار موظف به معالجه است یا می‌تواند درمان را ترک کند؟ جایگاه اعتماد به پزشکان و طب مدرن در فقه اسلامی چیست؟ پاسخ داده است. بحث‌هایی مانند مشروعیت استفاده از روش‌های جدید پزشکی و تعامل پزشک با بیمار نیز در این فصل مطرح شده‌اند.

فصل دوم: حکم لمس و نظر در پزشکی؛ این فصل به مسائل فقهی مرتبط با لمس و نگاه پزشکان، به‌ویژه در شرایط خاص پزشکی پرداخته است. موضوعاتی نظیر لمس و نظر در معاینه‌های پزشکی برای جنس مخالف، حکم لمس در جراحی‌ها و زایمان، شرایط اضطرار و حدود شرعی لمس و نگاه، در این فصل بررسی شده‌اند. این فصل تلاش می‌کند تا تعادلی میان ضرورت‌های پزشکی و موازین شرعی برقرار کند.

فصل سوم: حیات نباتی و احکام آن؛ نویسنده در این فصل، به مباحث پیچیده‌ای مانند وضعیت بیماران در حالت حیات نباتی و احکام مرتبط با آن پرداخته است. موضوعات مهم این فصل شامل تعریف حیات نباتی و معیارهای تشخیص آن، حکم قطع دستگاه‌های حمایتی از بیمار در حالت نباتی، جایگاه رضایت اولیای بیمار در تصمیم‌گیری‌ها، دیدگاه فقها درباره ادامه یا قطع حمایت‌های پزشکی از بیماران است.

فصل چهارم: بیماری‌های واگیردار؛ این فصل به احکام فقهی مرتبط با بیماری‌های واگیردار مانند قرنطینه، محدودیت‌های شرعی و تعاملات اجتماعی در شرایط بحرانی می‌پردازد. موضوعات کلیدی این فصل عبارت‌اند از: تکالیف شرعی افراد بیمار و سالم در دوران شیوع بیماری‌های واگیردار، مشروعیت تدابیر پیشگیرانه پزشکی، جایگاه رعایت حقوق دیگران در شرایط شیوع بیماری‌ها.

فصل پنجم: حکم اجرت بر طبابت؛ این فصل به بررسی حکم فقهی دریافت اجرت توسط پزشکان پرداخته است. مسائل اصلی مطرح‌شده در این فصل، عبارت‌اند از: مشروعیت دریافت دستمزد برای خدمات پزشکی، تفاوت حکم در شرایط درمان‌های ضروری و غیرضروری، جایگاه نیت پزشک و اثر آن بر مشروعیت اجرت.

نقاط قوت کتاب

امور زیر را می‌توان به‌عنوان نقاط قوت کتاب برشمرد:

۱. عمق علمی: کتاب با بهره‌گیری از آیات و روایات معتبر و آرای فقهای برجسته تدوین شده است.

۲. جامعیت: در این کتاب، موضوعات مختلف پزشکی از زوایای فقهی پوشش داده شده‌اند.

۳. کاربردی بودن: کتاب به مسائل روز پزشکی و چالش‌های واقعی در حوزه درمان پرداخته است.

۴. استناد به منابع: استفاده از منابع غنی و معتبر فقهی به کتاب اعتبار علمی بالایی بخشیده است.

نقاط ضعف کتاب

موارد زیر را می‌توان به‌عنوان نقاط ضعف کتاب قلمداد کرد:

۱. زبان پیچیده: فهم برخی از مباحث به دلیل استفاده از اصطلاحات فقهی، برای عموم مخاطبان دشوار است.

۲. کمبود مثال‌های عینی: برخی از موضوعات می‌توانستند با ارائه مثال‌های بیشتر برای خواننده روشن‌تر شوند.

۳. عدم پرداختن به برخی مسائل مدرن پزشکی: مباحثی مانند درمان‌های ژنتیکی و هوش مصنوعی در پزشکی که از موضوعات روز هستند، در این کتاب، کمتر مورد بحث قرار گرفته‌اند.

۳. فقه و حقوق پزشکی، حامد رستمی نجف‌آبادی و محمدرضا کمیلی‌فرد، انتشارات خرسندی، ۱۳۹۹ش، ۱۴۹ صفحه.

این کتاب به بررسی مبانی فقهی و حقوقی مرتبط با مسائل پزشکی می‌پردازد و تلاش می‌کند تا از دیدگاه فقه اسلامی، پاسخ‌هایی برای مسائل نوظهور پزشکی ارائه دهد.

کتاب در سه فصل تدوین شده است که در ادامه به تشریح هر یک از فصول پرداخته خواهد شد.

فصل اول: کلیات و مفاهیم؛ این فصل با هدف ارائه تعاریف و چارچوب‌های نظری نوشته شده و شامل موضوعات زیر است:

الف: تعریف فقه پزشکی: در این بخش نویسندگان، «فقه پزشکی» را به‌عنوان شاخه‌ای از فقه که به بررسی احکام مربوط به مسائل پزشکی می‌پردازد، معرفی می‌کنند. این تعریف تأکید دارد که فقه پزشکی فراتر از احکام فردی است و به نظام حقوقی و اجتماعی نیز ارتباط دارد.

ب: رابطه فقه و پزشکی: نویسندگان توضیح می‌دهند که چگونه فقه اسلامی می‌تواند مبنای نظام سلامت قرار گیرد. به نظر ایشان، علم پزشکی با هدف حفظ جان انسان‌ها و ارتقای کیفیت زندگی، با فقه پیوندی ناگسستنی دارد.

ج: تاریخچه فقه پزشکی: این بخش به بررسی نحوه مواجهه فقها با مسائل پزشکی در گذشته می‌پردازد و به نقش علمای اسلامی در ترجمه و توسعه دانش پزشکی اشاره دارد.

د: کرامت انسانی و سلامت: ازآنجاکه سلامت انسان از دیدگاه فقه اسلامی به‌عنوان امانتی از سوی خداوند مطرح می‌شود، نویسندگان به مسئولیت فرد و جامعه در حفظ این امانت تأکید می‌کنند. باری، این فصل برای درک بهتر فصول بعدی ضروری است و به‌خوبی مبانی نظری را توضیح داده است. بااین‌حال، می‌توانست با ارائه مثال‌های بیشتر از تاریخچه تعامل فقه و پزشکی، جذاب‌تر شود.

فصل دوم: قواعد فقه پزشکی؛ این فصل به تبیین قواعد کلی فقهی که در حل مسائل پزشکی کاربرد دارند، اختصاص یافته است. برخی از مهم‌ترین مباحث این فصل عبارت‌اند از:

قاعده لاضرر: این قاعده یکی از اصول کلیدی فقه است که بر اساس آن هیچ‌کس حق ندارد به دیگری ضرر برساند. در حوزه پزشکی، این قاعده در بررسی مسئولیت پزشکان و توجیه برخی اقدامات درمانی به کار می‌رود. مثال: انجام جراحی‌های خطرناک تنها زمانی مجاز است که منفعت آن بیشتر از ضرر احتمالی باشد.

قاعده اضطرار: نویسندگان توضیح می‌دهند که چگونه شرایط اضطراری می‌تواند برخی اقدامات پزشکی که در حالت عادی مجاز نیستند را توجیه کند. مثال: در شرایط اضطراری، مانند نجات جان بیمار، استفاده از اعضای بدن شخص متوفی توجیه می‌شود.

قاعده اتلاف: این قاعده به مسئولیت جبران خسارت در صورت تلف یا آسیب وارد شده بر دیگران اشاره دارد. در حوزه پزشکی، این قاعده پایه بررسی مسئولیت‌های ناشی از اشتباهات پزشکی است. مثال: اگر پزشک بر اثر سهل‌انگاری به بیمار آسیب برساند، موظف به جبران خسارت است.

قاعده احسان: این قاعده بر لزوم انجام اقدامات خیرخواهانه تأکید دارد. در حوزه پزشکی، پزشکان موظف‌اند برای نجات جان بیمار و کمک به بهبود او تلاش کنند، حتی در شرایطی که منفعت مادی مستقیمی برای آن‌ها وجود ندارد. این فصل به‌خوبی نشان می‌دهد که قواعد فقهی چگونه می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های پزشکی کاربرد داشته باشند. بااین‌حال اما نیاز به ارائه مثال‌های بیشتری از کاربرد این قواعد در مسائل روزمره احساس می‌شود.

فصل سوم: احکام فقهی پزشکی؛ این فصل به طور خاص به بررسی مسائل جزئی‌تر و کاربردی‌تر در حوزه پزشکی می‌پردازد. برخی از مباحث مطرح شده در این فصل عبارت‌اند از:

پیوند اعضا: نویسندگان احکام فقهی مربوط به پیوند اعضا را بررسی می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، پیوند اعضای متوفی در صورتی مجاز است که رضایت وی یا خانواده‌اش کسب شده باشد.

اهدای خون: در این بخش به جواز و محدودیت‌های فقهی اهدای خون پرداخته شده است.

سقط‌جنین: این موضوع یکی از مسائل حساس فقه پزشکی است. نویسندگان شرایط جواز سقط‌جنین را بر اساس فقه اسلامی توضیح داده‌اند، مانند وجود خطر جدی برای جان مادر.

تلقیح مصنوعی و رحم اجاره‌ای: در این بخش، موضوعات جدیدی مانند باروری مصنوعی، انتقال جنین به رحم اجاره‌ای و احکام فقهی مرتبط با آن بررسی می‌شود.

مرگ مغزی و اُتانازی: نویسندگان احکام فقهی مربوط به پایان زندگی را بررسی می‌کنند و توضیح می‌دهند که از دیدگاه فقه اسلامی، مرگ مغزی معادل مرگ کامل نیست و اوتانازی (مرگ ترحم‌آمیز) جایز نیست. این فصل بسیار کاربردی و مفید است و به‌خوبی مسائل نوظهور پزشکی را از منظر فقه اسلامی تحلیل کرده است؛ اما بهتر بود در برخی موارد مانند اوتانازی، به دیدگاه‌های مکاتب مختلف فقهی نیز پرداخته می‌شد.

نقاط قوت کتاب

امور زیر را می‌توان به‌عنوان نقاط قوت این کتاب برشمرد:

۱. جامعیت علمی: کتاب به طور کامل به موضوعات فقه پزشکی پرداخته و سعی کرده است مسائل جدید را نیز مورد بحث قرار دهد.

۲. رویکرد کاربردی: ارائه مباحث نظری همراه با مثال‌های عملی، کتاب را برای دانشجویان، پژوهشگران و پزشکان جذاب کرده است.

۳. استناد به منابع معتبر: نویسندگان از منابع فقهی و حقوقی معتبر استفاده کرده‌اند که باعث افزایش اعتبار علمی اثر شده است.

۴. نگارش روان و دقیق: متن کتاب به زبانی ساده و روان نوشته شده و تلاش شده تا مطالب پیچیده به‌صورت قابل‌فهم ارائه شوند.

نقاط ضعف کتاب

برخی از نقاط ضعف این کتاب، عبارت‌اند از:

۱. عدم پرداخت کافی به مسائل حقوقی: با وجود عنوان کتاب، بخش حقوقی آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

۲. نبود رویکرد تطبیقی: مقایسه فقه اسلامی با نظام‌های حقوقی غربی می‌توانست به غنای علمی کتاب بیفزاید.

۳. محدودیت دیدگاه‌ها: در بسیاری از موضوعات، تنها به فقه شیعه پرداخته شده و دیدگاه‌های سایر مذاهب اسلامی کمتر مطرح شده‌اند.

۴. قواعد فقه پزشکی، ابوذر صانعی، دانشگاه عدالت، ۱۳۹۷ش، ۳۸۳ صفحه.

این کتاب شامل سه فصل است. محتوای هر فصل، در زیر به‌صورت خلاصه گزارش می‌شود.

فصل اول: کلیات؛ این فصل به مفاهیم پایه‌ای فقه پزشکی می‌پردازد. نویسنده در این بخش، به تعریف مسئولیت پزشکی، نقش فقه در پزشکی، و اهمیت رعایت اصول فقهی در اعمال پزشکی اشاره می‌کند. مباحث کلیدی این فصل شامل موارد زیر است:

تعریف مسئولیت پزشکی از دیدگاه فقه اسلامی، بررسی جایگاه مسئولیت پزشک در نظام فقهی، تفاوت بین مسئولیت مدنی و کیفری در فقه پزشکی، جایگاه پزشک در فقه اسلامی، آیا پزشک در صورت وقوع خطای پزشکی ضامن است؟ شرایطی که پزشک مجاز به انجام اعمال درمانی است، مبنای فقهی مسئولیت پزشکی، قواعد و اصول فقهی که در تعیین مسئولیت پزشک نقش دارند، و نقش قصد و نیت پزشک در ایجاد یا رفع مسئولیت.

فصل دوم: قواعد فقهی حاکم بر مسئولیت پزشکی؛ این فصل بر قواعد فقهی‌ای تمرکز دارد که پزشک را در برابر بیماران مسئول می‌سازد. برخی از مهم‌ترین قواعد مطرح‌شده در این فصل، عبارت‌اند از:

قاعده «لاضرر و لاضرار»: این قاعده بیان می‌کند که هیچ‌کس نباید به دیگری ضرر برساند. در پزشکی، اگر پزشک مرتکب قصور شود و به بیمار آسیب برساند، مسئول خواهد بود.

قاعده «اتلاف»: اگر پزشک مستقیماً موجب اتلاف جان یا عضو بیمار شود، ضامن است. بررسی مواردی که این قاعده در پزشکی اجرا می‌شود، در این بحث مطرح شده است.

قاعده «ضمان ید»: این قاعده به این معناست که هر کس مالی را در اختیار دارد، ضامن حفظ آن است. تطبیق آن بر پزشکی، به این صورت است که پزشک نسبت به بدن بیمار مسئولیت دارد و در صورت تعدی یا تفریط، ضامن خواهد بود.

قاعده «تعدّی و تفریط»: طبق این قاعده، هرگونه بی‌احتیاطی و سهل‌انگاری در درمان، موجب مسئولیت پزشک می‌شود. بررسی نمونه‌هایی از خطای پزشکی که تحت این قاعده قرار می‌گیرند، از موارد مطروحه در این بحث است.

قاعده «غرور»: بنابر این قاعده، در مواردی که پزشک بدون داشتن تخصص کافی اقدام به درمان کند و باعث آسیب بیمار شود، ضامن خواهد بود.

فصل سوم: قواعد فقهی حاکم بر عدم مسئولیت پزشکی؛ در این فصل، قواعدی که پزشک را از مسئولیت معاف می‌کند، مطرح شده است. مهم‌ترین این قواعد عبارت‌اند از:

قاعده «احسان»: طبق این قاعده، اگر پزشک با نیت خیرخواهانه و قصد درمان اقدام کند و بدون تقصیر به بیمار آسیب وارد شود، ضامن نیست. شرایطی که پزشک می‌تواند به این قاعده استناد کند، در این بحث مطرح شده است.

قاعده «اذن بیمار»: اگر بیمار رضایت دهد که پزشک او را درمان کند، پزشک در صورت وقوع حادثه غیرعمدی، مسئول نخواهد بود. این بحث، در حقیقت پیرامون بررسی جایگاه «رضایت آگاهانه» در فقه اسلامی است.

قاعده «اضطرار»: در شرایط اضطراری که پزشک مجبور به انجام عملی شود که ممکن است ضرر داشته باشد، مسئولیت او کاهش می‌یابد. در ادامه، مثال‌هایی از اعمال جراحی اورژانسی و شرایط اضطراری پزشکی ذکر شده است.

قاعده «لاحرج»: این قاعده بیان می‌کند که در شرایطی که پرهیز از ضرر غیرممکن باشد، تکلیف از پزشک ساقط است. تطبیق این قاعده در پزشکی مانند انجام اعمال پرخطر برای نجات جان بیمار، در این بحث مطرح شده است.

نقاط قوت کتاب

نقاط قوت این کتاب عبارت‌اند از:

۱. رویکرد علمی و دقیق: نویسنده از روش علمی و مستند برای بررسی قواعد فقهی استفاده کرده است.

۲. استفاده از منابع معتبر فقهی و حقوقی: این امر باعث افزایش ارزش علمی کتاب شده است.

۳. پرداختن به مسائل کاربردی پزشکی: کتاب نه‌تنها به مباحث نظری پرداخته، بلکه مسائل عملی و کاربردی را نیز بررسی کرده است.

۴. تحلیل قواعد فقهی در دو بُعد مسئولیت و عدم مسئولیت: ارائه دیدگاهی متوازن که هم حقوق بیماران و هم شرایط پزشکان را در نظر گرفته است، از نقاط قوت این کتاب است.

۵. رویکرد تطبیقی با قوانین حقوقی: در برخی بخش‌ها، تطبیق قواعد فقهی با قوانین حقوق پزشکی انجام شده است.

نقاط ضعف کتاب

برخی از نقاط ضعف کتاب، از این قرار هستند:

۱. کمبود مثال‌های کاربردی: کتاب عمدتاً بر مباحث نظری متمرکز شده و مثال‌های عملی پزشکی کمتر در آن دیده می‌شود.

۲. عدم پرداختن به قوانین پزشکی مدرن: در این کتاب، اگرچه قواعد فقهی به‌خوبی تحلیل شده‌اند، اما ارتباط آن‌ها با قوانین پزشکی مدرن کمتر بررسی شده است.

۳. زبان تخصصی و سنگین: مطالب کتاب برای افراد غیرمتخصص در فقه ممکن است دشوار باشد و نیاز به توضیحات ساده‌تری داشته باشد.

۵. آیات فقه پزشکی، محمدعلی قاسمی، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار^(ع)، ۱۳۹۹ش.

۶. بانک استفتائات فقه پزشکی از مراجع عظام تقلید، محمدعلی قاسمی، قم، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار^(ع)، ۱۳۹۸ش.

۷. احکام پزشکی، قباد حیدری و نازنین ملکی‌صادقی، زیر نظر کامران پنام، تهران، انتشارات هاویر، ۱۳۹۸ش.

۸. دانشنامه فقه پزشکی، محمدعلی قاسمی، مرکز فقه ائمه اطهار، ۱۳۹۵ش.

این کتاب در گزارش مستقلی در این مجله، بررسی شده است.

۹. پژوهشی در مسائل فقه پزشکی در دو جلد، محمد قائنی، مترجم محمدعلی قاسمی، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار^(ع)، ۱۳۹۵ش.

این کتاب ترجمه کتاب المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبیة است که در گزارش مستقلی در این مجله، بررسی شده است.

۱۰. موضوعات فقهی – پزشکی و قانون دیات … (مجموعه مقالات چهارمین همایش دیدگاه‌های اسلام در پزشکی)، سیدحسین فتاحی‌معصوم، مشهد، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، ۱۳۹۲ش.

۱۱. احکام فقهی، پزشکی نماز: به انضمام نقش علوم بشری در موضوع‌های فقهی، محمدرضا رجب‌نژاد، تهران، انتشارات اندیشه آور، ۱۳۹۱ش.

۱۲. فقه پزشکی، سید مصطفی محقق‌داماد، تهران، انتشارت حقوقی، ۱۳۹۰ش.

۱۳. این کتاب در گزارش مستقلی در این مجله، بررسی شده است.

۱۴. احکام جامع مسایل پزشکی، سید ابوالقاسم خوئی و جواد تبریزی، قم، انتشارات دار الصدیقه الشهیده، ۱۳۹۰ش.

۱۵. احکام و فتاوای پزشکی معاصر، کمال روحانی، پیرانشهر، انتشارات آراس، ۱۳۸۹ش.

۱۶. فقه و احکام پزشکی، محمد مومن‌قمی، مترجم محمدمهدی بهداروند، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ش.

۱۷. فقه و پزشکی، سید محمدحسن علم‌الهدی، تهران، انتشارات هویزه، ۱۳۸۵ش.

۱۸. مسائل مستحدثه پزشکی ۱، دفتر تبلیغات ‌اسلامی ‌شعبه ‌خراسان‌رضوی، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.

۱۹. مسائل مستحدثه پزشکی ۲: شبیه‌سازی، نشانه‌های مرگ و زندگی، یائسگی و…، دفتر تبلیغات ‌اسلامی ‌شعبه ‌خراسان‌رضوی، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.

۲۰. رساله نوین: فقهی پزشکی، عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳ش.

کتاب‌های عربی

۲۱.

۲۲. قضایا طبیة معاصرة بین التحلیل و التحریم، یوسف عبدالرزاق جامع، دارالفکرالعربیة، ۲۰۲۱م.

۲۳. الإفادة الشرعیة فی بعض المسائل الطبیة، ولید بن راشد السعیدان، بی‌نا، ۲۰۱۹م.

۲۴. القواعد الشرعیة فی المسائل الطبیة، ولید بن راشد السعیدان، بی‌نا، ۲۰۱۹م.

۲۵. تخریج المسائل الطبیة علی القواعد الفقهیة، نعمان کامل الکتامی، دار الأمل، ۲۰۱۹م.

۲۶. القواعد الفقهیة و تطبیقاتها فی المسائل و النوازل الطبیة، أمین بن علی بن أحمد الصبحی، دار المأثور، ۲۰۱۷م.

۲۷. النوازل الطبیة، ناصر عبدﷲ المیمان، دار ابن‌الجوزی، ۲۰۱۷م.

۲۸. قرارات المجامع الفقهیة فی القضایا الطبیة و الصحیة المعاصرة . . .، عادل عبدالفضیل عید، السید طلبة علی، اسکندریه، دار التعلیم الجامعی، ۲۰۱۶م.

۲۹. مستجدات العلوم الطبیة و أثرها فی الاختلافات الفقهیة (دراسة مقارنة)، محمدنعمان محمدعلی البعدانی، بی‌نا، ۲۰۱۶م.

اصل کتاب رساله دکترا دفاع شده در دانشگاه أم درمان الإسلامیه سال ۲۰۱۲م.

۳۰. دراسات طبیة معاصرة فی منظور الفقه الاسلامی و القانون الوضعی، عبدالحلیم ابراهیم کرسون، اسکندریه، مکتبة الوفاء القانونیة، ۲۰۱۵م.

۳۱. القضایا الطبیة المعاصرة و مقاصد الشریعة، قرائة فی أعمال مجمع الفقه الاسلامی الدولی بجدة، منیر بنجمور، تونس، الدار التونسیة للکتاب، ۲۰۱۴م.

۳۲. موسوعة فقه الطبی، مجموعة من العلماء و المتخصصین، ۴ جلد، مؤسسة الإعلام الصحی، ۲۰۱۳م.

۳۳. الموسوعة الطبیة الفقهیة و النوازل العصریة، أحمد الشافعی، مصطفی آدم، صابر فتحی، دار إبن حزم، ۲۰۱۳م.

۳۴. بحوث فی الفقه المعاصر، حسن جواهری، مجمع ذخائر اسلامی، ۵جلد، ۱۳۹۲م.

۳۵. الموسوعة الفقهیة الکویتیة، جمعی از نویسندگان، وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، کویت.

در جلد ۲۹ به بحث عیوب پرداخته می‌شود، ۲۰۱۲م.

۳۶. نظریة الأهلیة دراسة تحلیلیة مقارنة بین الفقه و علم النفس، هدی محمد حسن هلال، المعهد العالمی للفکر الإسلامی، اردن، ۲۰۱۱م.

۳۷. السجل العلمی لمؤتمر الفقه الاسلامی قضایا طبیة المعاصرة، جامعة الامام محمد بن سعود الإسلامیة، ریاض، ۲۰۱۰م.

این کتاب در ۵ جلد به چاپ رسیده است.

۳۸. الثلاثونات فی القضایا الفقهیة المعاصرة دراسة مقارنة لأهم المسائل الطبیة و المالیة و السیاسیة بین الشریعة و القانون، سعد الدین مسعد، دار الکتب المصریة، اولین چاپ در تاریخ ۲۰۱۰م.

۳۹. التقعید الفقهی و أثره فی الإجتهاد المعاصر، یحیی سعیدی، دار إبن حزم، بیروت، ۲۰۱۰م.

اصل کتاب رساله دکتری بوده است.

۴۰. النوازل الطبیة عند المحدث محمد ناصر الدین الألبانی رحمه ﷲ، اسماعیل بن غازی مرحبا، مکتبة المعارف، الریاض، ۲۰۱۰م.

۴۱. فقه القضایا الطبیة المعاصرة: دراسة فقهیة طبیة مقارنة مزودة بقرارات المجامع الفقهیة و الندوات العلمیة، علی محیی‌الدین القره داغی، علی محمدی، دار البشائر الإسلامیة، ۲۰۰۸م.

۴۲. المصـالح المرسـلة و دورها فی القضایا الطبیة المعاصرة، محمود الصمادی، دار الفلاح، ۲۰۰۸م.

۴۳. قضایا طبیة معاصرة فی میزان الشریعة جراحة التجمیل زراعة الاعضاء التشریح المسؤولیة الطبیة، محمود علی السرطاوی، عمان، دارالفکر، ۲۰۰۷ م.

۴۴. بحوث فقهیة فی مسائل طبیة معاصرة، علی محمد یوسف محمدی، دار البشائر الإسلامیة، بیروت، ۲۰۰۵م.

۴۵. منهج إستنباط أحکام النوازل الفقهیة المعاصرة، مسفر بن علی بن محمد القحطانی، دار الأندلس الخضراء، جده، ۲۰۰۳م.

اصل کتاب رساله دکترا مؤلف است. فصلی از کتاب مسائل جدید پزشکی مطرح می‌شود.

۴۶. قراءات فقهیة معاصرة فی معطیات الطب الحدیث، مجموعة من الفقهاء والباحثین، الغدیر للدراسات والنشر، ۲۰۰۲م.

۴۷. القواعد الفقهیة المتعلقة بأحکام التداوی و تطبیقاتها الطبیة المعاصرة، أحمد بن محمد السراح، عربستان، دار الصمیعی للنشر و التوزیع، ۲۰۱۳م.

۴۸. الفقه الطبی، الجمعیة العلمیة السعودیة للدراسات الفقیة الطبیة، رئیس مجلس إدارة الجمعَّیة خالد بن عبد الغفار آل عبد الرحمن.

۴۹. دراسات فقهیة فی قضایا طبیة معاصرة، عمر سلیمان الأشقر، عبدالناصر أبو البصل، محمد عثمان شبیر، عارف علی عارف، عباس أحمد محمد الباز، دار النفائس، ۲۰۰۱م.

۵۰. التداوی و المسؤولیة الطبیة فی الشریعة الإسلامیة، قیس بن محمد آل الشیخ مبارک، مؤسسة الریان، بیروت، ۱۹۹۷م.

۵۱. قضایا طبیة معاصرة فی ضوء الشریعة الاسلامیة، جمعیة العلوم الطبیة الاسلامیة المنبثقة عن نقابة الاطباء الاردنیة، عمان، دارالبشیر، ۱۹۹۵م.

۵۲. الأحکام الشرعیة للأعمال الطبیة، أحمد شرف الدین، جامعة عین الشمس، مصر، ۱۹۸۷م.

۵۳. ابحاث فقهیة فی قضایا طبیة معاصرة، محمد نعیم یاسین، اردن، دارالنفائس، ۱۴۰۸ق.

۵۴. القواعد الفقهیة المتعلقة بأحکام التداوی و تطبیقاتها الطبیة المعاصرة، أحمد بن محمد السراح، بی‌تا.

۵۵. کتاب قضایا طبیة معاصرة فی ضوء الفقه الإسلامی، محمد محمد السقا عید، بی‌نا.