در چهل‌وچهارمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی «یکشنبه روش»، کارشناسان حوزه فقه و فناوری به بررسی راهکارهای نوین برای ایجاد و ترویج هنجارهای اجتماعی مبتنی بر آموزه‌های دینی پرداختند.

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی روحبخش، مدیر و مؤسس مدرسه کارآمد، که از طریق اینترنت و ارتباط راه دور در این نشست شرکت داشت، در ابتدا با اشاره به تغییرات عمیق در جامعه و ظهور فضای دیجیتال، بر لزوم بازنگری در روش‌های سنتی ارائه مفاهیم فقهی تأکید کرد. وی هدف اصلی را ایجاد هنجارهای اجتماعی از طریق محصولات کاربردی مبتنی بر گزاره‌های فقهی عنوان نمود و بر اهمیت حیاتی تبدیل مفاهیم نظری فقه به ابزارهای عملی و ملموس در زندگی روزمره مردم تأکید نمود.

در این نشست، نقش گزاره‌های فقهی در شکل‌دهی هنجارهای اجتماعی و ارتباط فقه و هنجارهای اجتماعی مورد تأکید قرار گرفت و بیان شد که این گزاره‌ها می‌توانند با تبدیل شدن به محصولات کاربردی و روزمره، به‌تدریج در رفتار و فرهنگ جامعه نهادینه شده و هنجارهای مطلوب اجتماعی را شکل دهند. در این میان، تمایز میان هنجارهای توصیفی که صرفاً بیانگر واقعیت‌های موجود هستند و هنجارهای تجویزی که به هدایت رفتارها می‌پردازند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

ایشان با معرفی چارچوب طراحی رفتار در فقه و به‌ویژه مفهوم سُقُلمه (Nadge)»، به تشریح روش‌هایی پرداخت که می‌توان از طریق آن‌ها رفتار افراد را به سوی انتخاب‌های مطلوب هدایت کرد. از جمله پیشنهادات مطرح‌شده، پیش‌فرض‌سازی گزینه‌های اخلاقی در اپلیکیشن‌های بانکی، یادآوری هوشمند نماز و اعمال عبادی همانند نرم‌افزار زیارت با استفاده از موقعیت مکانی و زمانی، و بازخورد مثبت و تشویقی در قالب بازی‌های اینترنتی برای ترویج رفتارهای پسندیده بود.

این پژوهشگر همچنین به اهمیت چیدمان‌های محیطی در اماکن عمومی، استفاده از پیام‌های کوتاه قرآنی و حدیثی، و پروژه‌های فقهی شهر و شهرنشینی برای ایجاد محیط‌های منطبق با ارزش‌های اسلامی اشاره کرد. وی تأکید کرد که این اقدامات می‌توانند به ایجاد اقتدار معرفتی برای فقه در جامعه منجر شوند.

در ادامه، حجت‌الاسلام والمسلمین روحبخش دو روش اصلی برای تبدیل گزاره‌های فقهی به محصولات کاربردی را استفاده از هوش مصنوعی برای شخصی‌سازی آموزش‌های فقهی و طراحی تعاملی مفاهیم دینی مانند شبیه‌سازهای حج و عمره و بازی‌های آموزشی معرفی کرد. وی با تأکید بر اینکه آموزش در دنیای امروز دیگر به شکل سنتی پذیرفته نمی‌شود، شخصی‌سازی محتوا و روش آموزش بر اساس نیاز و سطح دانش هر فرد با کمک هوش مصنوعی را ضروری دانست.

مؤسس مدرسه کارآمد سپس، به موانع پیش روی این فرآیند پرداخته، مقاومت در برابر دیجیتالی‌سازی مفاهیم دینی، تنش میان سنت و مدرنیته، تردید در کارآمدی و مشروعیت محصولات جدید فقهی و چالش تقلید الگوریتمی از جمله مهم‌ترین این موانع عنوان گردید. مؤسس مدرسه کارآمد همچنین بر لزوم تدوین حدود شرعی در به‌کارگیری تکنیک‌های مهندسی اجتماعی و توجه به حفظ کرامت انسانی و عدم سلب اختیار از انسان در این فرآیند تأکید کرد.

در بخش دوم نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد قطبی، مدیر مرکز نوآوری و خلاقیت اشراق، ضمن تقدیر از مباحث مطرح‌شده، به ارائه نکاتی در تکمیل آن پرداخت. ایشان در ابتدا بر این نکته تأکید کرد که صرف رواج یک موضوع در جامعه به معنای هنجارسازی نیست و هنجارسازی نیازمند ایجاد گفتمان و توجه به بسترهای اجتماعی است.

دومین نکته مطرح‌شده توسط ایشان، پرسش از تقدم و تأخر هنجار و ابزار بود؛ مدیر مرکز نوآوری و خلاقیت اشراق با طرح این سئوال که: آیا ابتدا باید هنجار شکل گیرد و سپس ابزارهای متناسب با آن ساخته شوند، یا بالعکس، ابزارها هستند که به‌تدریج هنجارها را می‌سازند؟  به گستردگی دامنه موضوعی هنجارهای اجتماعی اشاره کرد و بیان داشت که این دامنه صرفاً به احکام فقهی محدود نمی‌شود و باید به موضوعاتی نظیر سبک زندگی، تعاملات انسانی و تربیت فرزند نیز توجه شود.

مدیر مرکز نوآوری و خلاقیت اشراق در پایان بر لزوم توجه به ابزارهای غیرانفرادی و محیط‌ساز در حوزه دیجیتال اشاره و تاکید کرد تمرکز صرف بر ابزارهای فردی مانند اپلیکیشن‌ها نمی‌تواند به ایجاد هنجارهای اجتماعی پایدار منجر شود و باید به پلتفرم‌ها و فضاهایی که تعاملات جمعی را شکل می‌دهند، توجه بیشتری شود.

در پایان، از سوی کارشناسان بر لزوم تشکیل ائتلاف بین‌رشته‌ای متشکل از فقها، طراحان محصول، و متخصصان علوم رفتاری برای پیشبرد این اهداف تاکید شد.