در اولین نشست از سلسله نشست‌های «فقه معاصر، حوزه پیشرو و سرآمد» با ارائه اساتید حوزه، آیتﷲ سید نورالدین شریعتمداری جزایری و حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محسن مهاجرنیا، به تبیین ابعاد و بایسته‌های فقه معاصر با رویکرد حکمرانی و نقش حوزه‌های علمیه در مواجهه با چالش‌های نوین پرداختند.
این نشست علمی که به همت پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر برگزار شد در ابتدا حجت‌الاسلام و المسلمین شریفی دبیر نشست بر لزوم پاسخگویی حوزه به اقتضائات زمان و همگام بودن با جریان‌های روز دنیا برای پیشرو بودن تأکید و اظهارداشت: سرآمدی و پیشرو بودن حوزه علمیه در گرو معاصر بودن آن است. این معاصر بودن با رویکرد اجتماعی حوزه به معنای پاسخگویی به اقتضائات زمان، به‌روزرسانی شیوه‌ها و ارائه پاسخ به سؤالات جدید و نوظهور می‌باشد. یکی از ابعاد کلیدی این تحول، اتخاذ رویکرد حکمرانی به فقه و گذار از فردمحوری تاریخی به سمت ارائه راه‌حل‌های اجتماعی و حکومتی برای مسائل جامعه عنوان گردید.
آیتﷲ شریعتمداری: از تاریخ تاسیس حوزه علمیه قم تا ضرورت‌های فقه امروز
آیتﷲ شریعتمداری جزایری، استاد دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، سخنان خود را با الهام از پیام اخیر مقام معظم رهبری به مناسبت صدمین سالگرد بازتأسیس حوزه علمیه قم آغاز کرد. او با نگاهی به تاریخچه و جایگاه برجسته حوزه علمیه قم، این نهاد را ریشه‌دارترین و کهن‌ترین حوزه جهان تشیع دانست که سابقه آن به عصر امام باقر (علیه‌السلام) بازمی‌گردد و تا امروز استمرار داشته است.
آیتﷲ شریعتمداری با اشاره به اینکه حوزه قم در طول تاریخ خاستگاه محدثان و علمای بزرگ بوده، نقش احیاگرانه آیتﷲ العظمی حائری یزدی در دوران معاصر و تلاش مراجع پس از ایشان برای تثبیت و تقویت حوزه را یادآور شد و تأکید کرد: امروز نیز علما مسئولیت دارند این نهاد مقدس را حفظ و مسیر تعالی آن را ادامه دهند.
استاد دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با تبیین تفاوت‌های دوران معاصر، از جمله کوچک شدن جهان با وسایل ارتباطی و پیچیدگی زندگی با پیشرفت علوم، بر لزوم همگامی حوزه با این تحولات تأکید کرد. وی در ادامه افزود: «حوزه نه تنها نباید از کاروان پیشرفت عقب بماند، بلکه باید با آینده‌نگری، برای مسائل نوظهور مانند: هوش مصنوعی و ده‌ها موضوع جدید دیگر، چاره‌اندیشی کند.»
ایشان همچنین به تجربه حضور خود در «مجمع الفقه الاسلامی الدولی» و بررسی موضوعاتی چون هوش مصنوعی، بازی‌های الکترونیکی، ذبح صنعتی و گوشت‌های مصنوعی در آن مجمع اشاره کرد و بر اهمیت اینگونه تعاملات بین‌المللی تأکید نمود. بخش مهمی از سخنان آیتﷲ شریعتمداری به کاربرد «اصل استصحاب» در مسائل مستحدثه اختصاص داشت. وی با ذکر مثال‌هایی چون مرگ مغزی، تغییر جنسیت و احکام مترتب بر آن، ذبح با ماشین‌آلات جدید، پیوند عضو، تزریق خون نجس و تصرف در اراضی برای احداث معابر، کارآمدی استصحاب را تبیین و تأکید کرد که حل این مسائل پیچیده نیازمند کارشناسی موضوعی دقیق، مشاوره، مناظره و تفکر جمعی است و از توان اجتهاد فردی خارج است.
آیتﷲ شریعتمداری در پایان، ضمن تقدیر از تأسیس پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، تحقق توصیه‌های رهبر معظم انقلاب برای حوزه پیشرو را در گرو چنین فعالیت‌های پژوهشی، مناظره و خروج از فردگرایی دانست.
دکتر مهاجرنیا: تبیین مفاهیم حکمرانی، فقه معاصر و الزامات تحول
حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محسن مهاجرنیا، عضو شورای علمی گروه فقه، سیاست و روابط بین‌الملل پژوهشگاه، بحث خود را با تبیین دو مفهوم کلیدی «حکمرانی» و «فقه معاصر» آغاز کرد. وی «حکمرانی» را فراتر از «حکومت» و به معنای فرایند کلی قاعده‌گذاری، تصمیم‌گیری، اعمال، توزیع و مهار قدرت تعریف نمود و «فقه معاصر» را فقهی متحول، نظام‌مند، حکومتی و ساختارمند توصیف کرد که از پاسخگویی صرف به مسائل فردی، به سمت ارائه نظام و پاسخ به نیازهای جامعه در دوران مدرن، به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی، حرکت کرده است.
دکتر مهاجرنیا سپس به محورهای پیام مقام معظم رهبری به مناسبت صدمین سال تأسیس حوزه علمیه قم پرداخت و سه روش اساسی فقه معاصر را «عقلانیت تحول‌یافته»، «اتکا به پشتوانه‌های فکری و عملی گذشته» و «قابلیت هضم و انطباق با دنیای معاصر» برشمرد. وی همچنین سؤالات نوپدید پیش روی فقه را به سه دسته «اندیشیده‌شده»، «نواندیشیده» و «اندیشه‌ناشده» تقسیم کرد.
این استاد حوزه و دانشگاه، به تفصیل به ۹ پدیده و مسئله جدی که رهبر انقلاب بر لزوم پاسخگویی فقه به آنها تأکید داشته‌اند، اشاره نمود؛ از جمله: روابط دولت با مردم (با تأکید بر مفهوم شهروندی و نقش مردم در حاکمیت)، روابط بین‌الملل، قاعده نفی سبیل در قراردادهای مدرن، نظام اقتصادی پویا، منشأ حاکمیت (تلفیقی از مشروعیت الهی و مردمی)، موضع‌گیری در برابر نظام سلطه و محوریت عدالت در تمامی ابعاد نظام اسلامی.
دکتر مهاجرنیا در ادامه، الزامات فقها در مواجهه با این مسائل را «آشنایی جامع با معارف دینی» و «آشنایی با یافته‌های بشری، به‌ویژه علوم انسانی» دانست. وی شروط تحقق فقه معاصرِ کارآمد در عرصه حکمرانی را «کوتاه شدن مسیر تحصیل و پژوهش در حوزه» و «اولویت‌بندی دقیق مسائل فقهی» برشمرد.
این پژوهشگر فقه سیاسی، با اشاره به نقدهای رهبری به حوزه، از جمله عدم اولویت‌بندی صحیح و برجسته شدن علوم مقدماتی به جای نظریه‌پردازی، بر ضرورت حرکت حوزه به سمت «تولید فکر، تولید فقه، تولید پارادایم و گفتمان‌های علمی» تأکید کرد. دکتر مهاجرنیا در پایان با اظهار تأسف از فقدان یک اثر جامع که بتواند فقه پویای معاصر شیعه را به جهان معرفی کند، خواستار همت بیشتر محققان حوزوی در این زمینه شد.
این نشست علمی با تأکید بر ادامه اینگونه نشست‌ها در راستای تحقق حوزه پیشرو و سرآمد به پایان رسید.