آیتﷲ سید مجتبی نورمفیدی در نشست علمی به تبیین روش‌های امام خمینی(ره) در فرآیند هنجارسازی اجتماعی پرداخت. وی با اشاره به اینکه روش‌های هنجارسازی می‌توانند مشترک باشند، اما آنچه روش امام را متمایز می‌کند، ارزش‌های حاکم بر خودِ فرآیند هنجارسازی و محوریت شخص «هنجارساز» (امام) است. ایشان به جای اتکای صرف به هنجارهای موجود، به «تولید و اصلاح گزاره‌های» بنیادین کلامی و فقهی پرداختند که صلاحیت‌ها، ویژگی‌های شخصیتی ممتاز و اقدامات اولیه ایشان در این زمینه، اساس تحول جامعه بود.
در آستانه فرارسیدن ایام رحلت امام خمینی(ره)، روز یکشنبه ۱۱ خردادماه، نشست تخصصی «روش تبدیل گزاره‌های فقهی به هنجارهای اجتماعی در سیره امام خمینی(ره) پیش از انقلاب» توسط پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر و با همکاری میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی برگزار شد.
در این نشست علمی، آیتﷲ سیدمجتبی نورمفیدی، رئیس پژوهشگاه، به ارائه تحلیلی عمیق از فرآیند هنجارسازی در اندیشه و عمل امام خمینی(ره) پرداخت.
وی در مقدمه سخنان خود با اشاره به اشتراک روش‌ها و تفاوت ارزش‌ها در هنجارسازی گفت: آنچه روش امام(ره) را متمایز می‌کند، ارزش‌هایی است که بر فرآیند هنجارسازی حاکم‌اند و این روش‌ها بر مدار آن ارزش‌ها شکل گرفته‌است.
آیتﷲ نورمفیدی مثلث هنجارسازی را شامل سه ضلع «هنجارساز»، «هنجارپذیر» و «ایده یا ارزشی که باید به هنجار تبدیل شود» معرفی کرد و به بررسی شخصیت و روش امام راحل(ره) به عنوان هنجارساز پرداخت.
استاد درس خارج فقه حوزه علمیه افزود: رسالت اصلی رهبران الهی و پیامبران هنجارسازی و شکل‌دهی نظم اجتماعی بر پایه ارزش‌های الهی است، بنابراین هرگاه صاحبان آرمان‌های بزرگ ایده‌ای مطرح می‌کنند، باید آن را در قالب قواعد پایدار در جامعه نهادینه کنند.
وی در ادامه اظهارداشت: در منظومه فکری امام خمینی(ره)، ارزش‌ها و آرمان‌ها تنها در سطح ذهنی باقی نماند، بلکه به رفتارهای اجتماعی و هنجارهای عمومی تبدیل شدند. این نگرش ریشه در شخصیت امام به عنوان رهبر روحانی تربیت‌یافته مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و نقش تاریخی و دینی روحانیت دارد؛ نقشی که امام برای آن مأموریتی عمیق قائل بود.
رئیس پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر شخصیت امام را در سه بخش بررسی کرد:
اول، صلاحیت‌های امام خمینی به عنوان هنجارساز؛
دوم، ویژگی‌های شخصیتی ایشان؛
و در آخر، اقداماتی که امام در این مسیر انجام داد را به دو بخش اولیه و ثانویه تقسیم نمود.
آیتﷲ نورمفیدی با اشاره به صلاحیت‌های علمی و عملی امام خمینی گفت: ایشان در خانواده‌ای دین‌دار و در مکتب اهل بیت (علیهم السلام) تربیت یافت و نزد برجسته‌ترین اساتید زمان، مراتب عالی فقه، تفسیر و عرفان را کسب کرد، تا جایی که جایگاه علمی او بی‌بدیل بود.
استاد درس خارج فقه حوزه علمیه، شخصیت امام خمینی(ره) را در بُعد عملی نیز برجسته توصیف نمود و افزود: امام از جوانی با تهذیب نفس و مراقبت‌های رفتاری و تقید به سلوک اخلاقی، الگویی روشن برای اطرافیان بود. ویژگی‌های شخصیتی ایشان، از آغاز نهضت تا دوران رهبری انقلاب، همواره کمال، شهامت و استقامت را نشان می‌داد.
آیتﷲ نورمفیدی افزود: صداقت در رفتار و گفتار امام(ره) یکی از ویژگی‌های مهم ایشان بود. امام خمینی(ره) هرگز مردم را فریب نداد و مسئولان را به صداقت فرا می‌خواند. آنچه می‌گفت، ریشه در باور عمیق قلبی‌اش داشت؛ چرا که خود نخستین مؤمن به آرمان‌هایش بود و این ایمان، سخنان و رفتار او را اثرگذار می‌کرد. اصول و مبنای دعوت ایشان از قرآن و نهج‌البلاغه گرفته شده بود.
وی اقدامات امام(ره) در ایجاد هنجارهای اجتماعی را در دو مرحله تولید گزاره‌ها و تبدیل آنها به هنجارهای اجتماعی تقسیم کرد و اظهار داشت: امام(ره) تنها به تغییر برخی هنجارهای موجود اکتفا نکرد، بلکه به تولید و اصلاح گزاره‌های بنیادین کلامی و فقهی نیز پرداخت که گام مهمی در هنجارسازی بود.
آیتﷲ نورمفیدی به اصلاح گزاره‌های کلامی مانند جهان‌بینی الهی، توحید، جایگاه انسان، ارتباط توحید و حکومت اسلامی، پیوند دین و سیاست، جامعیت دین و مسئله امامت و ولایت فقیه اشاره کرد.
وی در ادامه همچنین به تولید و اصلاح گزاره‌های فقهی امام درباره تقیه، حیَل ربا، اجتماع بر امر به معروف و نهی از منکر، و لزوم تصدی دین نسبت به حکومت پرداخت و گفت: امام فقه را از محدوده فردی به ساحت اجتماع و امت اسلامی ارتقا داد؛ امری که پایه اصلی هنجارسازی ایشان بود.
همچنین، بسیاری از گزاره‌های فقهی را امام جا‌به‌جا کرد؛ مثلاً در موضوع حیَل ربا با آن مخالفت کردند، زیرا بر این باور بودند که گرچه ظلم در ربا، حکمت آن است نه علت، اما از آن دسته حکمت‌هایی است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. این نگاه، زمینه‌ساز تبدیل چنین مفاهیمی به هنجار اجتماعی شد.
همچنین، درباره فریضه امر به معروف و نهی از منکر، امام معتقد بود که اگر اجرای آن نیازمند مشارکت جمعی است، باید به یک عمل جمعی و وظیفه همگانی تبدیل شود. این نگرش، تکلیف فردی را به مسئولیت اجتماعی و وظیفه امت اسلامی ارتقا داد.
رئیس پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر توجه به زمان و طولانی بودن فرآیند هنجارسازی را از نکات مهم در این امر بر شمرد و اظهارداشت: امام به خوبی آگاه بودند که هنجارسازی یک فرآیند طولانی‌مدت، زمان‌بر و تدریجی است. ایشان با درک اینکه تبدیل یک ایده و ارزش به رفتار عمومی و هنجار اجتماعی نیازمند صبر و استقامت است، از اوایل دهه ۴۰ شمسی وارد این عرصه شدند و به تدریج اقدامات خود را گسترش دادند.
آیتﷲ سید مجتبی نورمفیدی ارتباط با نخبگان و گروه‌های مرجع جامعه را از ضروریات هنجارسازی ارزش‌ها بر شمرد و یادآور شد: یکی دیگر از راهبردهای امام در هنجارسازی، برقراری ارتباط موثر با نخبگان و گروه‌های مرجع جامعه بود. ایشان از طریق شاگردان خود نامه‌هایی را برای علمای بلاد ارسال می‌کردند و در سطوح بالاتر نیز با مراجع تقلید ملاقات و نشست‌هایی برگزار می‌کردند. این ارتباطات به منظور جلب حمایت و همراهی اقشار تاثیرگذار جامعه برای پیشبرد اهداف هنجارسازی صورت می‌گرفت.
وی شناسایی دردها و همراهی با مخاطبان را یکی از راه‌های از بین بردن ناهنجاری دانست و اظهارداشت: امام خمینی(ره) بر اهمیت شناسایی دردهای جامعه و همراهی و همدردی با مخاطبان تاکید داشتند. ایشان معتقد بودند که برای از بین بردن یک ناهنجاری و جایگزین کردن یک ارزش، ابتدا باید ناهنجاری‌ها و دردهای جامعه را به خوبی شناخت و سپس به مخاطبان فهماند که تغییرات پیشنهادی به نفع آنها خواهد بود. این رویکرد همدلانه، نقش مهمی در جلب اعتماد عمومی و تسهیل در فرآیند هنجارسازی داشت.
استاد درس خارج فقه حوزه علمیه همچنین گفتمان امام در انتقال پیام و ایده‌های خود را بلاغ مبین نامید و توضیح داد: این روش که ریشه در آموزه‌های قرآنی دارد، بر انتقال پیام به شکلی آشکار، روشن، ساده و روان، بدون هیچگونه پیچیدگی و تعقید، تاکید دارد. سخنرانی‌ها و پیام‌های امام به گونه‌ای بود که حتی افراد کم‌سواد در دورافتاده‌ترین نقاط نیز قادر به درک عمق پیام ایشان بودند. این سادگی و روانی در بیان، یکی از عوامل موفقیت امام در برقراری ارتباط با توده‌های مردم بود.
رئیس پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر توجه به نسل جوان در ایجاد و تبدیل ارزش‌ها به هنجار اجتماعی را مهم توصیف کرد و در ادامه اضافه کرد: امام خمینی(ره) توجه ویژه‌ای به نسل جوان و نوجوان به عنوان موتور محرکه تغییرات اجتماعی داشتند. ایشان جوانان را پرانرژی، امیدوار به آینده، متحرک و بی‌باک می‌دانستند و نقش کلیدی برای آنها در فرآیند هنجارسازی قائل بودند. این توجه به نسل جوان، یکی از دلایل حمایت گسترده این قشر از انقلاب اسلامی بود.
وی در ادامه با اشاره به موانع پیشرو در تبدیل ارزش‌ها به هنجارهای اجتماعی یادآور شد: امام راحل(ره) به خوبی آگاه بودند که در مسیر هنجارسازی با مقاومت‌ها و مخالفت‌هایی روبرو خواهند شد. ایشان در برابر مخالفان، چه در درون حوزه و چه در بیرون از آن، نظیر علمای درباری و جریانات محافظه‌کار موضع مشخصی داشتند و با ترکیبی از نصیحت و ارشاد، تهدید و هشدار با آنها برخورد می‌کردند. امام می‌دانستند که برای موفقیت در هنجارسازی، باید موانع موجود را از سر راه برداشت یا آنها را همراه کرد.
جهانی سازی هنجارها از مهم ترین ویژگی های امام خمینی(ره) بود که رئیس پژوهشگاه فقه معاصر بدان اشاره نمود و افزود: یکی از ویژگی‌های برجسته در اندیشه امام، بخشیدن بُعد جهانی و بین‌المللی به گزاره‌ها و ارزش‌های مورد نظرشان بود. ایشان ایده‌های خود را محصور در خواست‌های یک ملت یا یک منطقه خاص جغرافیایی نمی‌دانستند و به دنبال تحقق آنها در سطح امت اسلامی و حتی فراتر از آن بودند. مسئله فلسطین و مبارزه با ظلم و استکبار، نمونه‌هایی از این نگاه جهانی در اندیشه امام هستند.
وی در ادامه افزود: امام خمینی(ره) بر اهمیت حیاتی همبستگی اجتماعی در فرآیند هنجارسازی تاکید داشتند. امام در جریان هنجارسازی از بیانیه، پیام، درس، شبکه شاگردان و ارتباط مستقیم با علما و مردم بهره بردند و هر عاملی را که موجب تضعیف همبستگی اجتماعی می‌شد، مانعی بر سر راه تحقق هنجارهای مطلوب می‌دانستند و بر تقویت وحدت و انسجام در جامعه اصرار داشتند.
در پایان، آیتﷲ نورمفیدی گفت: فرآیند هنجارسازی در اندیشه امام خمینی یک فرآیند پیچیده، چندوجهی و طولانی بود. ایشان با تکیه بر صلاحیت‌های فردی، شناخت عمیق جامعه، ارتباط مؤثر با اقشار مختلف و روش‌های نوین، تحولات بنیادین در هنجارهای جامعه ایران ایجاد کرد. بررسی دقیق این فرآیند درس‌های ارزشمندی برای امروز و آینده دارد و نیازمند تأمل در چگونگی حفظ و تطبیق هنجارها با شرایط کنونی است.