نشست دوم از سلسله جلسات علمی گروه فقه سیاست و روابط بین‌الملل پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، با موضوع «کاربرد روش‌های هرمنوتیکی در فقه سیاسی» پنجشنبه ۸ خرداد ۱۴۰۴ برگزار شد. این نشست دومین جلسه از مجموعه جلسات تخصصی بود که به بررسی کاربردهای روشی هرمنوتیک در فقه سیاسی اختصاص داشت.
در ابتدای این نشست تخصصی دکتر عبدالوهاب فراتی، دبیر جلسه، ضمن خوشامدگویی، اشاره کرد که جلسه اول بیشتر به کلیات و تمهیدات نظری این رویکرد اختصاص یافته بود و در این جلسه قرار است مباحث با تمرکز بر سه دوره تاریخی مهم هرمنوتیک در فقه سیاسی بررسی و نسبت آن‌ها با وظایف فقه سیاسی تحلیل شود.
در ادامه دکتر مسعود فیاضی، عضو هئیت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه بیان داشت که در این نشست سعی خواهد شد نکات قابل استفاده و کاربردی هرمنوتیک در فقه به‌ویژه در دوره قرن ۱۶ تا ۱۹ مورد توجه قرار گیرد. وی تأکید کرد که فهم مراد متکلم یا معنای متن، به عنوان نقطه آغازین هرمنوتیک، اهمیت بالایی دارد و این معنای مراد مؤلف است که باید مورد تحلیل و فهم قرار گیرد.
از مهم‌ترین نکات ارائه شده توسط دکتر فیاضی، بحث زاویه دید بود که به باور وی، یکی از اصول بنیادین فهم متن است. وی توضیح داد که زاویه دید مولف، که متاثر از منظومه فکری، داده‌های معرفتی و غیرمعرفتی، محیط زندگی و حتی حالات روحی اوست، تعیین‌کننده معنای متن است. بنابراین فهم درست یک متن فقهی مستلزم درک این زاویه دید است؛ چراکه تفاوت در زاویه دید می‌تواند موجب برداشت‌های متفاوت و حتی نادرست شود.
عضو هئیت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه همچنین به اهمیت شناخت طبیعت یا ژانر متن اشاره کرد و گفت: فهم طبیعت متن چه کلامی، حقوقی، اخلاقی، عارفانه و غیره در هر دو مقام تولید و فهم متن ضروری است. به عنوان مثال، اگر طبیعت یک متن عارفانه باشد، فهم آن با رویکرد صرفاً حقوقی متفاوت خواهد بود و عدم توجه به این موضوع می‌تواند باعث سوتفاهم و برداشت نادرست از مراد مؤلف شود.
دکتر فیاضی در بخش دیگری از سخنان خود به نقش سبک نویسنده در تعین معنای متن پرداخت و تأکید کرد که سبک هر نویسنده نشانگر فردیت و اراده اوست که در نحوه بیان مرادش تاثیرگذار است. فهم سبک متن به مفسر کمک می‌کند تا معنی دقیق‌تر و متناسب‌تری از متن ارائه دهد.
دکتر فیاضی در ادامه ارائه خود به مباحث مربوط به ابهامات متون و جایگاه هرمنوتیک در رفع آن‌ها اشاره نمود. وی توضیح داد که در مواردی که متن دچار ابهام است، روش هرمنوتیکی می‌تواند به عنوان ابزاری برای روشن‌سازی معنا و کشف مراد واقعی مؤلف مورد استفاده قرار گیرد. وی همچنین تفاوت رویکردهای مختلف تاریخی و فلسفی در برخورد با ابهامات و تفسیر را تشریح کرد.
یکی از محورهای مهم بحث، بررسی تفاوت برداشت‌های ظاهری و باطنی متون فقهی و نیاز به تحویل در مواردی بود که ظاهر کلمات و عبارات قادر به انتقال معنای دقیق مورد نظر نیست. به عنوان نمونه، دکتر فیاضی با ذکر آیات قرآن و روایات مختلف، به چالش‌های فهم آیه «ضرب» در مورد زنان ناشزه اشاره کرد و نقدهایی را درباره توجیهات متنوع و گاهاً طنزآمیز موجود در تفسیر این آیه بیان نمود.
در ادامه، دکتر فیاضی به اهمیت فهم زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی (شان نزول و زمینه‌گرایی) در تحلیل متون فقهی اشاره کرد و اظهار داشت که روش هرمنوتیکی به همراه نگاه زمینه‌گرایانه، مکمل یکدیگر بوده و می‌توانند در تفسیر آیات قرآن و روایات، به فهم دقیق‌تر و کاربردی‌تر احکام کمک کنند.
از دیگر موضوعات مطرح شده، نقد نحله‌های مختلف فهم فقهی و تفسیر متن بود که بیانگر ضرورت تکمیل مباحث اصول فقه با مباحث هرمنوتیکی و زمینه‌گرایی بود. دکتر فیاضی همچنین به مسئله نقش عنصر عصمت در فرآیند فهم و استنباط متون پرداخته و اظهار داشت که شناخت شخصیت و ویژگی‌های مولف متن (در اینجا معصوم) در تحلیل هرمنوتیکی بسیار حائز اهمیت است.
در بخش پایانی نشست، چالش‌های علمی و فلسفی مرتبط با هرمنوتیک در متونی همانند قرآن مطرح شد و دکتر فیاضی با بررسی دیدگاه‌های مختلف فیلسوفان و نظریه‌پردازان، بر ضرورت افزودن قیدها و محدودیت‌های خاص برای به‌کارگیری هرمنوتیک در متون دینی تأکید کرد.