اشاره: در شرایطی که هنر موسیقی به عنوان یکی از مؤثرترین شاخه‌های هنری در جامعه ایرانی مطرح است، نیاز به بازخوانی و تحلیل نوین فقهی این پدیده بیش از پیش احساس می‌شود. اداره فضای مجازی، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی خراسان با همکاری گروه فقه فرهنگ، هنر و رسانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، به عنوان نهادی پیشرو در حوزه تعامل میان دین و هنر، با برگزاری سلسله نشست‌های تخصصی، درصدد است تا با رویکردی علمی و منضبط، موضوع‌شناسی و رویکردهای فقهی مرتبط با موسیقی را به روز رسانی کند.
دویست و دهمین نشست علمی اداره فضای مجازی، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی خراسان با همکاری گروه فقه فرهنگ، هنر و رسانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، روز یکشنبه ۲۹ تیر ۱۴۰۴ ساعت ۱۰ صبح برگزار شد. موضوع این نشست تخصصی «عناصر جدید در موضوع‌شناسی موسیقی و رویکرد نو در فقه موسیقی» بود که توسط حضرت آیتﷲ ابوالقاسم علیدوست، استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، ارائه شد. دبیر جلسه، محمدجواد استادی، رئیس اداره فضای مجازی، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی خراسان، مدیریت نشست را بر عهده داشت.
در ابتدای جلسه، آقای استادی ضمن خوشامدگویی به آیتﷲ علیدوست، به سابقه و اهمیت دفتر تبلیغات اسلامی اشاره کرد و تأکید نمود که این دفتر همواره در تلاش بوده است تا با بهره‌گیری از ظرفیت حوزه‌های علمیه، ارتباطی مؤثر میان نیازهای جدید جامعه و معرفت دینی برقرار کند.
وی در ادامه افزود: «یکی از نیازهای اساسی امروز، پیوند میان فقه و هنر است که متأسفانه تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است».
آیتﷲ علیدوست در آغاز سخنان خود با حمد و سپاس الهی، از برگزارکنندگان جلسه قدردانی کرد و ضمن اشاره به پیچیدگی موضوع موسیقی در فقه، تأکید کرد که رویکرد این نشست‌ها، گشایش افق‌های نوین با رعایت انضباط فقهی است. وی تصریح کرد که هدف از این سلسله نشست‌ها، ارائه مباحث نوآورانه و علمی است که بتواند به درک عمیق‌تر و کاربردی‌تر موضوع موسیقی در فقه اسلامی منجر شود، نه صرفا بازگویی آراء پیشین.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در توضیح موضوع‌شناسی موسیقی گفت: «موضوع‌شناسی در فقه به معنای تشخیص آن چیزی است که حکم شرعی بر آن مترتب می‌شود و باید از مصادیق موسیقی که در خارج دیده می‌شود، جدا شود.» وی تفاوت میان غنا (آوازخوانی) و موسیقی (نواختن آلات) را شرح داد و اظهار داشت که فقه باید به عناصر و موضوعات نوین در موسیقی که در گذشته مطرح نبوده بپردازد؛ از جمله مواردی چون نقش موسیقی به عنوان ابزار اضلال یا هدایت، مفهوم «دفع افسد به فاسد» در تولیدات رسانه‌ای و موسیقایی، و تاثیرات سیاسی و اجتماعی آن.
در ادامه، آیتﷲ علیدوست تأکید کرد که این بحث‌ها باید ضمن نوآوری، از چارچوب‌های فقهی و شرعی خارج نشود تا از هرگونه انحراف جلوگیری شود.
آیتﷲ علیدوست درادامه سخنان خود به بررسی اجمالی و مستند تاریخچه فقه موسیقی پرداخت و ضمن تاکید بر دو شرط اساسی رویکردهای نو، یعنی «افق‌گشایی» و «انضباط فقهی»، از نقدهای علمی و نظریه‌پردازی‌های نوین استقبال کرد.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در ادامه ارائه خود به تفصیل به دو شخصیت بزرگ فقهی شیعه، محقق سبزواری و شیخ انصاری، اشاره کرد و دیدگاه‌های آن‌ها را درباره موضوع موسیقی و آواز بررسی نمود. از منظر سبزواری، اصل نواختن آلات موسیقی خود به خود حرام نیست، بلکه شرایط و مقارنات حرام مانند اختلاط زن و مرد، بی‌حجابی و مجالس لهو، موجب حرمت می‌شود. در مقابل، شیخ انصاری حرمت موسیقی را به ملاک لهو و لغو و بیهودگی نسبت داد و تاکید کرد که صدای زیبا و فاخر اگر همراه با لهو نباشد، نمی‌توان آن را حرام دانست.
آیتﷲ علیدوست به بحث در مورد موضوع غنا (آوازخوانی) پرداخت و با بررسی لغت‌شناسی، روایات و آیات قرآنی مرتبط، اجماع فقها بر حرمت غنا را شرح داد ولی این حرمت را «فی‌الجمله» دانست که می‌تواند محل استثنا باشد. وی به تفسیر روایات و آیات از جمله آیه ۲۹ سوره لقمان درباره «لهو الحدیث» اشاره کرد و پیشنهاد کرد با نگاه دقیق‌تر و منطبق بر محتوای صوت و نیت و نتیجه آن، امکان بازخوانی فقهی این موضوع وجود دارد.
در پایان این نشست علمی، آیتﷲ علیدوست بر ضرورت ادامه تحقیقات و جلسات تخصصی تأکید کرد و از برگزاری نشست‌های آتی در قم با محور سیاست‌گذاری فقهی موسیقی و مبانی آن از منظر مقام معظم رهبری خبر داد. ایشان ضمن قدردانی از حمایت دفتر تبلیغات اسلامی خراسان و پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، ابراز امیدواری کرد که این سلسله نشست‌ها بتواند زمینه‌ساز گشایش‌های علمی و فقهی جدید در عرصه هنر و موسیقی اسلامی باشد.
شایان ذکر است دفتر تبلیغات اسلامی خراسان در سال ۱۴۰۴ برای برگزار هشت نشست تخصصی در حوزه موسیقی برنامه‌ریزی کرده است. هدف این برنامه‌ها، بررسی علمی و فقهی موسیقی به عنوان هنری با سابقه تاریخی و نقشی کلیدی در فرهنگ معاصر ایران است و نویدبخش ایجاد رویکردهای نوین و کاربردی در حوزه فقه هنر و رسانه به ویژه موسیقی می‌باشد.