اشاره: نشست علمی «روش تبدیل معارف اسلامی به فرهنگ عمومی» با همکاری میز «توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی» دفتر تبلیغات اسلامی، فرصتی فراهم آورد تا ضمن تبیین مبانی نظری و تجربیات عملی وزارت آموزش و پرورش در آموزش معارف دینی، نواقص و موانع موجود در مسیر تربیت دینی در مدارس بررسی و راهکارهای بهبود ارائه شود.
پنجاه و سومین نشست‌های علمی «یکشنبه‌های روش» با عنوان «روش تبدیل معارف اسلامی به فرهنگ عمومی» با تمرکز بر مطالعه موردی وزارت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران برگزار گردید.
این نشست علمی در چارچوب دوره تابستان به همت پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر و با همکاری میز «توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی» دفتر تبلیغات اسلامی به صورت مجازی برگزار شد.
ابتدای جلسه، دبیر نشست حجت‌الاسلام و المسلمین محمد کاظم حقانی‌فر ضمن تسلیت ایام حزن اهل بیت (علیهم السلام)، گزارشی از نشست‌های قبلی ارائه کرد و افزود: موضوع کلی این نشست‌ها، مباحث روش شناسی در فقه معاصر بود و موضوع فصل بهار و تابستان ۱۴۰۴، روش‌شناسی هنجارسازی و عمومی‌سازی معارف دینی است. در بهار بیشتر مباحث فقهی مطرح شد و در تابستان موضوع عام‌تر معارف اسلامی در دستور کار قرار دارد.
در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مصطفی فیض، رئیس میز آموزش و پرورش دفتر تبلیغات اسلامی و یکی از مسئولین تدوین کتب درسی وزارت آموزش و پرورش، به عنوان ارائه‌دهنده به تشریح رویکردها و روش‌های به‌کار رفته در آموزش و پرورش برای عمومی‌سازی و فرهنگ‌سازی معارف اسلامی پرداخت.
وی با اشاره به اهمیت موضوع روش‌شناسی در هنجارسازی و عمومی‌سازی معارف دینی تصریح کرد: هدف کلان نظام اسلامی، تحقق «حیات طیبه» در ساحت فردی و اجتماعی است.
سپس حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر فیض، رئیس میز آموزش و پرورش دفتر تبلیغات اسلامی ارائه خود را بر مبنای تبیین فرایند تبدیل معارف وحیانی به عمل صالح فردی و سپس به فرهنگ عمومی و عمل جمعی آغاز کردند.
وی در ادامه به تبیین مبانی نظری رابطه ایمان و عمل پرداخت و تاکید کرد: ایمان باید همه ابعاد وجودی انسان را فرا بگیرد؛ بدین معنا که نمی‌توان ایمان و عمل را به صورت جزئی و تفکیک‌شده دید بلکه ایمان باید به صورت یکپارچه و همه‌جانبه در رفتار و اعتقاد فرد بازتاب داشته باشد.
دکتر فیض با استناد به آرای علمای بزرگ دینی همچون مرحوم شاه‌آبادی، حضرت امام خمینی و رهبر معظم انقلاب،
بر نقش عوامل غیر معرفتی در کسب معرفت و ضرورت بازمهندسی نظامات اجتماعی بر اساس بینش توحیدی، تأکید و خاطرنشان کرد: ساختارهای ارتباطات و تعاملات اجتماعی باید با نگاه توحیدی مورد بازطراحی قرار گیرند. وی به شکل‌گیری دو نوع رابطه ولایت در اسلام اشاره کرد:
۱ ـ رابطه ولایت طولی، یعنی رابطه آحاد امت با امام امت
۲ ـ رابطه ولایت عرضی، یعنی رابطه موالات، مواسات و همکاری میان مؤمنین
این دو هندسه ارتباطی که در اسلام تعریف شده‌اند، باید در نظام‌های اجتماعی حفظ و تقویت شوند. وی افزود که نظام تربیتی دینی در مساجد، خانواده‌ها و مدارس باید بر اساس این سلسله مراتب و هرم مرجعیت طراحی گردد تا ساختار تربیتی به هم نریزد.
به گفته ایشان، این فرایند شامل مراحل مختلفی است:
• ادراک مفهومی و تعلیمی معارف دینی
• تعمیق و تثبیت معرفت در قلب و وجدان
• تبدیل ایمان به عمل صالح و رفتار اجتماعی
در ادامه، ایشان به اهمیت تعلیم و تربیت، تبلیغ مؤثر و نقش دستگاه‌های فرهنگی در تبدیل معارف دینی به گفتمان عمومی اشاره کرد. از نگاه حجت‌الاسلام والمسلمین فیض، گفتمان دینی باید به گونه‌ای فراگیر، پایدار و عمیق در ساختار اجتماعی جا بیفتد به نحوی که به یک ارزش مشترک و مسلّم فکری میان اقشار مختلف مردم تبدیل شود.
رئیس میز آموزش و پرورش دفتر تبلیغات اسلامی در ادامه به رویکردهای عملی و چالش‌های موجود در این زمینه اشاره کرد و تأکید نمود که این وزارتخانه تلاش می‌کند معارف اسلامی را در قالب کتاب‌های درسی و برنامه‌های آموزشی به نسل‌های جدید منتقل کند، اما این فرایند نیازمند استفاده همزمان از ابزارهای تبلیغی، فرهنگی، تربیتی و مدیریتی است.
از دیگر نکات مهم ارائه دکتر فیض، توجه به نقش نظامات اجتماعی و ساختارهای حکومتی بود که به عنوان «تور نامرئی» می‌توانند جهت‌دهی و تسهیل فرهنگ‌سازی دینی را بر عهده داشته باشند. به گفته وی این نظامات باید هماهنگ با اصول توحیدی و اعتقادی شکل بگیرند تا بتوانند جامعه‌ای مومن و متعهد ایجاد کنند.
وی با نگاهی انتقادی به عملکرد نظام آموزش و پرورش در حوزه آموزش معارف اسلامی اظهار داشت: متأسفانه پیاده‌سازی این مبانی در ساختار آموزشی کشور ناقص و ناسازگار است. چرا که بدلیل نبود هماهنگی بین بخش‌های تربیتی و آموزشی گاهی این بخش‌ها حتی در مقابل یکدیگر عمل می‌کنند یا برنامه های تربیتی و آموزشی به درستی تعریف نشده است.
وی همچنین افزود: متأسفانه معلمان دینی به عنوان محور اصلی تربیت اعتقادی تلاش می‌کنند اما با مشکلات ساختاری مواجه هستند؛ همچنین، برخی دروس با رویکرد عقلانیت سکولار و پوزیتیویستی، در تقابل با معارف دینی قرار دارند و این ناهماهنگی موجب تضعیف تربیت دینی در مدارس شده است. از این رو ضرورت همگرایی عوامل انسانی مدرسه از مدیر، معلم تا نیروی خدماتی همه باید در یک زیست‌بوم تربیتی همسو و هماهنگ فعالیت کنند.
در ادامه به اهمیت طراحی فضای کالبدی مدرسه، معماری و محیط تربیتی اشاره شد و ایشان یادآور شد که فضای مدرسه نباید صرفاً محیطی کنترل‌گر و انقیادگر باشد بلکه باید روحیه ولایت‌پذیری، مودت و همکاری در آن تقویت شود. همچنین تاکید کردند که مدرسه باید ارتباطات خود را با مسجد، خانواده و جامعه پیرامون گسترش داده و در قالب یک گفتمان فراگیر تربیتی عمل کند.
در پایان این بخش، حجت‌الاسلام فیض خواستار ایجاد یک الگوی حکمرانی تربیتی فراگیر شدند که شامل تمام نهادها و دستگاه‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و قضایی کشور باشد تا بتواند تربیت توحیدی و ایمانی را به طور منسجم و مستمر در کل جامعه جاری سازد.
نقد و بررسی حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد داوودی: پس از ارائه، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد داوودی به عنوان ناقد جلسه، ضمن تقدیر از مباحث مطرح شده، به تحلیل نقاط ضعف موجود در نظام آموزشی و تربیتی کشور پرداختند و خواستار بررسی دقیق‌تر اجرای برنامه‌های تربیتی در آموزش و پرورش شدند.
ایشان تاکید کردند که آنچه تاکنون در حوزه تربیت دینی و فرهنگی در وزارت آموزش و پرورش اجرا شده بیشتر ناقص بوده و نیاز به بازنگری و برنامه‌ریزی دقیق دارد. دکتر داوودی افزود که مطالعات بیشتری لازم است تا مشخص شود چه موانعی در مسیر تحقق تربیت توحیدی وجود دارد و چگونه می‌توان این موانع را برطرف کرد.
در پایان این نشست بر اهمیت طراحی زیست‌بوم تربیتی یکپارچه تاکید و ضرورت ورود همه نهادها و عناصر نظام اجتماعی در یک الگوی حکمرانی تربیتی فراگیر را مطرح شد. همچنین برنامه‌ریزی‌های جدید و دقیق‌تر برای اصلاح نظام آموزش و پرورش در مسیر ترویج معارف اسلامی و تبدیل آن به فرهنگ عمومی به عنوان یک ضرورت مهم مورد تأکید قرار گرفت.