اشاره: محمدجواد استادی تقریباً تمام عمر خود را در عرصه رسانه و فضای مجازی سپری کرده است؛ چه آن زمان که کارگردانی تئاتر می‌کرد، چه زمانی که گفتگوهای خارجی برای نشریات مختلف می‌گرفت و چه اکنون که مدیریت مرکز هنر، رسانه و فضای مجازی دفتر تبلیغات مشهد را عهده‌دار است و به اجرای در برنامه‌های گوناگون فکری رسانه ملی می‌پردازد. با او پیرامون چیستی حکمرانی در فضای مجازی و ابعاد و چالش‌های آن به گفتگو نشستیم. او به‌دقت هم این عبارت را تبیین کرد و هم ابعاد و شیوه‌ها و چالش‌های فراروی آن را بیان نمود. استادی همچون دانش فقه را از دانش‌های تأثیرگذار در حکمرانی فضای مجازی می‌داند. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه معاصر با پژوهشگر و فعال فرهنگی، به‌قرار زیر است:
فقه معاصر: حکمرانی در فضای مجازی به چه معناست و چه ابعادی دارد؟
استادی: حکمرانی در فضای مجازی، به‌عنوان یک مفهوم ترکیبی، نیازمند تعریف دقیق و مشخص است. این مفهوم شامل دو بُعد اصلی است: حکمرانی و فضای مجازی که هر کدام در اندیشه معاصر جایگاه ویژه‌ای دارند. حکمرانی به معنای تنظیم، مدیریت و هدایت فعالیت‌ها و تعاملات اجتماعی با هدف تحقق ارزش‌ها و هنجارهای مشترک جامعه است. در این فرایند، نقش اصلی حکمرانی، ایجاد قوانین، اجرا و نظارت بر آن‌ها و تضمین تحقق گفتمان غالب و منافع عمومی جامعه است.
از سوی دیگر، فضای مجازی یک عرصه جدید و غیرفیزیکی است که حاصل کنش‌های اعضای جامعه در محیط دیجیتال بوده و تأثیرات قابل توجهی بر زندگی واقعی و اجتماعی افراد دارد. این فضا، به دلیل توسعه فناوری‌های ارتباطی، اینترنت و حضور گسترده افراد و کنشگران، به یکی از مهم‌ترین عرصه‌های جامعه معاصر تبدیل شده است.
بنابراین، حکمرانی در فضای مجازی، به معنای تنظیم، مدیریت و هدایت این فضا با هدف تأمین منافع عمومی، حفظ حقوق کاربران، ایجاد ایمنی و امنیت، و تضمین توسعه پایدار فناوری اطلاعات است.
حکمرانی در فضای مجازی دارای ابعاد متنوعی است که به طور خلاصه عبارت‌اند از:
- سیاست‌گذاری: تدوین سیاست‌های کلان متناسب با ارزش‌ها و گفتمان غالب جامعه؛
- قانون‌گذاری: ایجاد قوانین برای اجرای سیاست‌ها و تضمین تحقق اهداف حکمرانی؛
- نظارت: پایش و کنترل اجرای قوانین و تحقق سیاست‌ها؛
- امنیت سایبری: تضمین امنیت کاربران و مقابله با تهدیدات سایبری؛
- حقوق کاربران: حفظ حریم خصوصی، آزادی بیان و امنیت اطلاعات کاربران؛
- اقتصاد دیجیتال: مدیریت و توسعه زیرساخت‌های اقتصادی در فضای مجازی؛
- دسترسی آزاد به اطلاعات: تضمین حق دسترسی عمومی به اطلاعات در فضای مجازی.
حکمرانی در فضای مجازی در سه سطح قابل بررسی است:
- سطح ملی: مدیریت فضای مجازی در داخل کشور؛
- سطح منطقه‌ای: توجه به حکمرانی فضای مجازی در منطقه جغرافیایی خاص؛
- سطح بین‌المللی: تعاملات و سیاست‌های بین‌المللی مرتبط با حکمرانی فضای مجازی.
حکمرانی فضای مجازی شامل نقش‌آفرینی دولت‌ها، شرکت‌های فناورانه، سازمان‌های بین‌المللی و کاربران فضای مجازی است. هر یک از این بازیگران، در سیاست‌گذاری و مدیریت این فضا نقش دارند و حضور فعال آن‌ها برای تحقق حکمرانی مطلوب ضروری است.
فقه معاصر: موفقیت در حکمرانی فضای مجازی چه بایسته‌ها و شاخصه‌هایی دارد؟
استادی: موفقیت در حکمرانی فضای مجازی زمانی محقق می‌شود که این فضا بتواند منافع عمومی مردم را تأمین کرده و در تحقق گفتمان غالب جامعه مؤثر باشد. برای دستیابی به این موفقیت، رعایت اصول و بایسته‌های زیر ضروری است:
شفافیت و پاسخ‌گویی: سیاست‌های حکمرانی باید شفاف بوده و امکان دسترسی کاربران به اطلاعات و تصمیمات حاکمیتی فراهم شود. عدم شفافیت و پاسخ‌گویی می‌تواند به ناکارآمدی حکمرانی منجر شود.
مشارکت ذی‌نفعان: موفقیت حکمرانی در فضای مجازی نیازمند مشارکت فعالانه تمامی ذی‌نفعان، از جمله دولت، بخش خصوصی، نهادهای مدنی و کاربران است. حضور هماهنگ و متناسب این بازیگران در فرآیند تصمیم‌گیری، از عوامل مهم موفقیت حکمرانی محسوب می‌شود.
توسعه زیرساخت‌های فناوری: فضای مجازی وابسته به فناوری است. برای حکمرانی موفق، زیرساخت‌های فناورانه مانند اینترنت پرسرعت، مراکز داده و ابزارهای امنیتی باید متناسب با زیست‌بوم و هویت جامعه توسعه یابند.
حمایت از حقوق کاربران: حکمرانی مطلوب باید حقوق کاربران را حفظ کند. این شامل حفظ حریم خصوصی، آزادی بیان و امنیت اطلاعات کاربران می‌شود.
انعطاف‌پذیری در سیاست‌گذاری: باتوجه‌به تحولات سریع فناوری، سیاست‌گذاری در فضای مجازی باید انعطاف‌پذیر و پویا باشد تا بتواند با تغییرات و تحولات جدید تطبیق یابد.
تعادل بین امنیت و آزادی: حکمرانی موفق باید بتواند بین امنیت و آزادی کاربران تعادل ایجاد کند. امنیت نباید آزادی‌های مشروع را تهدید کند و آزادی نیز نباید امنیت را به خطر بیندازد.
فقه معاصر: آیا حکمرانی در فضای مجازی به معنای نظارت با اهرم‌های حذفی مانند فیلترینگ و سانسور است یا شامل سیاست‌گذاری‌های دیگر نیز می‌شود؟
استادی: حکمرانی در فضای مجازی به معنای تقلیل یافتن به نظارت با ابزارهای حذفی مانند فیلترینگ و سانسور نیست. این ابزارها ممکن است در موارد خاص به کار گرفته شوند، اما اساس حکمرانی، سیاست‌گذاری جامع و همه‌جانبه است.
سیاست‌گذاری حکمرانی شامل طیف وسیعی از ابزارها، از جمله فرهنگ‌سازی، سواد رسانه‌ای، مقررات تشویقی و تنظیم‌گری، است. استفاده صرف از سیاست‌های سخت‌گیرانه، بدون پشتوانه فرهنگی و اجتماعی، نتیجه معکوس خواهد داشت و کاربران را به سمت استفاده از ابزارهای دور زدن محدودیت‌ها سوق می‌دهد.
بنابراین، رویکرد حکمرانی باید ترکیبی باشد و از ابزارهای نرم و سخت به صورت هوشمندانه و متناسب با شرایط استفاده کند. خودتنظیمی پلتفرم‌ها و همکاری بازیگران مختلف نیز از عوامل مؤثر در حکمرانی کارآمد فضای مجازی است.
فقه معاصر: چه پیش‌فرض‌ها و موانعی در شیوه حکمرانی دولت‌ها در فضای مجازی تأثیرگذار است؟
استادی: شیوه حکمرانی دولت‌ها در فضای مجازی به پیش‌فرض‌ها و عوامل مختلفی بستگی دارد که عبارت‌اند از:
ایدئولوژی و جهان‌بینی: ایدئولوژی و جهان‌بینی حاکمیت، رویکرد دولت‌ها نسبت به آزادی بیان، کنترل اطلاعات و امنیت را مشخص می‌کند.
ساختارهای حقوقی و قانونی: قوانین و مقررات مرتبط با جرایم سایبری، حریم خصوصی، حفاظت از داده‌ها و مالکیت فکری، شیوه حکمرانی دولت‌ها را تعیین می‌کند.
وابستگی اقتصادی به فضای مجازی: دولت‌هایی که اقتصاد دیجیتال قدرتمندی دارند، معمولاً رویکرد بازتری نسبت به اینترنت و فضای مجازی اتخاذ می‌کنند.
تعاملات بین‌المللی: معاهدات و تعهدات بین‌المللی دولت‌ها بر سیاست‌های اینترنتی آن‌ها تأثیرگذار است.
میزان مشارکت عمومی: مدل‌های مشارکتی یا دستوری دولت‌ها در حکمرانی فضای مجازی، میزان مشارکت عمومی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
توان فنی و امنیت سایبری: توانمندی دولت‌ها در مقابله با تهدیدات سایبری و تضمین امنیت دیجیتال، شیوه حکمرانی آن‌ها را مشخص می‌کند.
فقه معاصر: میزان دخالت دانش فقه در حکمرانی مطلوب فضای مجازی چقدر است و چه قواعد و نکات فقهی در این حوزه تأثیرگذار هستند؟
استادی: فقه اسلامی، به‌عنوان یکی از ارکان اندیشه حاکم بر جامعه ایرانی، نقش مهمی در تدوین چارچوب‌های حکمرانی فضای مجازی دارد. این دانش می‌تواند چارچوب‌های حقوقی، اخلاقی و شرعی مرتبط با حکمرانی در این فضا را مشخص کند.
برای تحقق این امر، نیازمند موضوع‌شناسی فقهی در حوزه فضای مجازی هستیم تا بتوانیم مسائل مرتبط با حفظ حریم خصوصی، محتوای مجاز و غیرمجاز، حقوق کاربران، عدالت در فضای دیجیتال، تجارت الکترونیک، جرایم سایبری و غیره را از منظر فقهی بررسی کنیم.
فقه باید با سایر دانش‌ها، مانند حقوق، فلسفه فناوری، علوم اجتماعی و ارتباطات، تعامل داشته باشد تا سیاست‌های جامع و کارآمدی را تدوین کند. باتوجه‌به اینکه نظام حقوقی ما مبتنی بر شرع مقدس اسلام است، نقش فقه در حکمرانی فضای مجازی بسیار برجسته است.