اشاره: پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر در نشست پنجاه و ششم «یکشنبه‌های روش» با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حمید پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، به بررسی «بایسته‌های روش‌شناختی تبدیل معارف اسلامی به فرهنگ عمومی» پرداخت. در این جلسه تخصصی که با حضور گسترده علاقه‌مندان به صورت حضوری و آنلاین برگزار شد، دکتر پارسانیا روش‌شناسی را کلید اصلی عملیاتی کردن و نهادینه‌سازی معارف دینی در جامعه معرفی کرد و با تأکید بر تفاوت روش‌های شناخت و بسط معرفت، نقش مهم ابزارهایی مانند خطابه، جدل و شعر در انتقال فرهنگی را برجسته دانست. همچنین، در این نشست مباحثی درباره اقتدار فرهنگی، نسبت حقیقت با برساخت‌های اجتماعی و چالش‌های کنشگری در هژمونی فرهنگی غرب مطرح و پاسخ داده شد. این جلسه علمی، فرصتی مغتنم برای بازاندیشی در روش‌های گسترش فرهنگ دینی و ارتقای دینداری در عرصه عمومی بود.
پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر با همکاری میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی، یکشنبه ۱۶ شهریور ماه ۱۴۰۴، نشست علمی «یکشنبه‌های روش» را با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حمید پارسانیا برگزار کرد. موضوع نشست که پنجاه و ششمین جلسه از این دوره تابستانی بود، به بررسی «بایسته‌های روش‌شناختی تبدیل معارف اسلامی به فرهنگ عمومی» اختصاص داشت. این نشست علمی که با استقبال گسترده علاقه مندان و با حضور ۸۰ نفر به صورت آنلاین و حضوری برگزار شد.
در ابتدای جلسه، حجت‌الاسلام محمد کاظم حقّانی فضل، مدیر دانشنامه فقه معاصر و دبیر جلسه، ضمن عرض ارادت به پیامبر اکرم صلی ﷲ علیه و آله و حضرت امام صادق علیه السلام و تبریک ایام فرخنده پیش‌رو، اهمیت موضوع روش‌شناسی را در تحقق اهداف انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی یادآور شد و گفت: «مهم‌ترین چالش انقلاب اسلامی در حوزه فرهنگی، گسترش و نهادینه‌سازی باورها و رفتارهای دینی در جامعه است. این امر، به عنوان هدفی کلان، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و در گام نخست، روش‌شناسی است که تاکنون به طور شایسته مورد توجه قرار نگرفته است».
حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حمید پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، ارائه‌دهنده نشست در آغاز سخنان خود بر ضرورت توجه به روش‌شناسی برای گسترش و نهادینه‌سازی معارف اسلامی در فرهنگ عمومی تاکید نمود و به تبین و بیان سه گانه: دین، جامعه و حکومت پرداخت و افزود: دین و شناخت آن، جامعه و روابط اجتماعی، و حکومت به عنوان ضلع سوم در نظام جمهوری اسلامی که هر سه در این مسیر نقش‌آفرین هستند.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی ، سخنان خود را با تاکید بر جایگاه روش در هر دانش و عمل هدفمند بیان داشت: «بدون روش، تحقق اهداف حتی در شناخت معارف اسلامی یا بسط آن‌ها در فرهنگ عمومی ناممکن است. روش‌شناسی علمی والا و متعالی است که غالباً پس از شکل‌گیری دانش، به بررسی مسیرهای پیموده شده می‌پردازد، اما در برخی موارد، روش‌شناسی مقدم بر علم نیز می‌تواند باشد».
وی سپس به تفکیک موضوعات روش‌شناسی در دو حوزه شناخت حقیقت و بسط معرفت در فرهنگ عمومی پرداخت و تصریح کرد: «ممکن است فردی معارف را به خوبی بشناسد، اما این معرفت در فرهنگ عمومی نفوذ نکند. بنابراین، دو هدف متفاوت وجود دارد: شناخت معارف و بسط آن‌ها در فرهنگ. این دو هدف، روش‌های متمایز و ویژه خود را می‌طلبد».
دکترپارسانیا با اشاره به کتاب «شفا» و «قانون» ابن‌سینا، مثال تاریخی برای تفاوت روش‌ها در دانش‌ها و اهمیت روش‌شناسی آورد و افزود: «کتاب شفا در کنار علوم مختلف، نیمی از محتوا را به منطق و روش‌شناسی اختصاص داده است، این امر نشان‌دهنده اهمیت تاریخی روش‌مند بودن علوم اسلامی که برخلاف تصور برخی، پیشینه‌ای عمیق دارد».
وی همچنین مفهوم سه جهان را مطرح کرد:
- جهان اول: متن واقع و حقیقت؛
- جهان دوم: جهان ذهن انسان و فهم فردی؛
- جهان سوم: جهان فرهنگ عمومی که معرفت باید در آن بسط و استقرار یابد.
به گفته عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی ، برای انتقال معرفت از جهان دوم به جهان سوم، روش‌های متفاوتی لازم است که به مباحث خطابه، جدل و شعر مربوط می‌شود. وی بیان داشت:
«خطابه برای اقناع و پذیرش، جدل برای دفاع و استوار کردن معرفت در برابر رقیب و شعر برای برانگیختن احساسات و کنش اجتماعی کاربرد دارد و هرکدام روش‌شناسی ویژه خود را دارند».
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه به پیشینه تاریخی آموزش روش‌ها در حوزه‌های علمیه اشاره کرد و گفت: «آموزش عملی و نظری خطابه، اعزام مبلغان و نهادهای تبلیغی از جمله ظرفیت‌های مهم حوزه علمیه و دیگر مراکز دینی در ترویج معارف اسلامی بوده است».
در بخش پایانی ارائه خود، حجت‌الاسلام و المسلمین پارسانیا ضمن تبریک میلاد پیامبر اکرم صلی ﷲ علیه و آله و هفته وحدت، خاطرنشان کرد: «معرفت حق و باطل در عرصه فرهنگ با یکدیگر تعامل دارند، اما حفظ روش‌های بسط صحیح معرفت، کلید پایداری دین و فرهنگ اسلامی است».
وی با تاکید بر اهمیت حفظ هژمونی فرهنگی کلمه توحید در تاریخ اسلام، به نقش ائمه معصومین علیهم السلام به ویژه حضرت علی علیه السلام اشاره کرد و گفت: «اقتدار فرهنگ دینی، سنگر اصلی حفظ و استقرار دین در جامعه است. اگر این اقتدار از دست برود، نه تنها شعائر بلکه نسل‌های آینده نیز از این میراث محروم خواهند شد».
دکتر پارسانیا در پایان ضمن تبریک میلاد پیامبر اکرم (صلی ﷲ علیه و آله) و هفته وحدت، خاطرنشان کرد: «معرفت حق و باطل در عرصه فرهنگ با یکدیگر تعامل دارند، اما حفظ روش‌های بسط صحیح معرفت، کلید پایداری دین و فرهنگ اسلامی است».
در بخش دوم نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدکاظم حقّانی فضل، دبیر علمی جلسه، ضمن جمع‌بندی نکات اصلی ارائه دکتر پارسانیا، به تشریح برخی محورهای کلیدی پرداخت. وی با اشاره به تمایز میان «روش‌های فهم حقیقت» و «روش‌های بسط حقیقت»، تأکید کرد که توجه یک‌سویه به فهم، بدون پرداختن به شیوه‌های گسترش معرفت، موجب گسست فرهنگی و عدم تحقق دینداری در عرصه عمومی خواهد شد. وی همچنین از کاهش توجه به خطابه، جدل، شعر و دیگر ابزارهای انتقال فرهنگی در سنت اسلامی در دوره‌های اخیر انتقاد کرد.
در ادامه، فضای پرسش و پاسخ با حضور حضار حضوری و مجازی شکل گرفت. یکی از شرکت‌کنندگان با اشاره به سخنان حجت‌الاسلام و المسلمین پارسانیا درباره ماهیت حقیقت، پرسشی درباره نسبت حقیقت با برساخت‌های اجتماعی مطرح کرد. عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در پاسخ، با رد دیدگاه نسبی‌گرایانه رایج در فضای مدرن، تأکید کرد که دین در صورتی‌که صرفاً برساخته تلقی شود، حقیقت خود را از دست خواهد داد. وی افزود: «اگرچه در جامعه‌شناسی دین چنین دیدگاهی وجود دارد، اما ما به حقیقتی متعالی باور داریم که نه صرفاً از منظر اجتماعی، بلکه از موضع صدق و کذب باید بررسی شود.»
در پرسشی دیگر، نسبت میان اقتدار و الزام به شریعت مورد توجه قرار گرفت. حجت‌الاسلام و المسلمین پارسانیا با تمایز نهادن میان «روش‌های بسط معرفت» و «سیاست‌های الزام‌آور»، توضیح داد که اقتدار در فرهنگ دینی مبتنی بر مقبولیت و ظرفیت فرهنگی است، نه صرفاً اجبار فیزیکی. ایشان افزودند: «در مواجهه با تزاحم‌ها، آنچه باید ملاک باشد، حقیقت و مصلحت حقیقی است، نه منافع شخصی یا صرف قدرت».
یکی دیگر از حضار، با طرح پرسشی درباره ماهیت اقتدار مورد نظر دکتر پارسانیا، تفاوت میان اقتدار فرهنگی و سیاسی را جویا شد. عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در پاسخ، اقتدار را برخاسته از بستر فرهنگی دانست و تصریح کرد: «هیچ اقتدار سیاسی‌ای بدون پشتوانه فرهنگی امکان بقا ندارد. حتی نظام‌های سیاسی غیردینی نیز ناچارند از مفاهیم فرهنگی مشروعیت کسب کنند.»
وی همچنین به هژمونی فرهنگی اسلام در طول تاریخ اشاره کرد و آن را عامل اصلی گسترش تمدن اسلامی دانست؛ تمدنی که توانست از بالکان تا شرق آسیا را تحت پوشش مفهومی خود درآورد. ایشان افزودند: «مفاهیم دینی، با وجود تحریفاتی که گاه به همراه داشتند، حامل ظرفیت‌هایی بودند که اقتدار و انسجام فرهنگی را در تاریخ اسلام رقم زدند.»
در بخش پایانی نشست، یکی از شرکت‌کنندگان پرسشی بنیادین درباره «کنشگری» در وضعیت فعلی هژمونی فرهنگی غرب مطرح کرد و از استاد خواست تا درباره امکان تغییر شرایط موجود توضیح دهند. دکتر پارسانیا با تأکید بر اصل اختیار و عاملیت انسان، گفت: «در هر مقطع تاریخی، اگرچه انسان در بستر خاصی قرار دارد، اما می‌تواند با شناخت شرایط، راه برون‌رفت طراحی کند. پیامبر اسلام(ص) نیز در شرایطی سخت و بدون اقتدار سیاسی، گام‌به‌گام فرهنگ توحیدی را پایه‌ریزی کردند».
وی با اشاره به مفهوم سه‌گانه حقیقت، ذهن و فرهنگ، بر اهمیت ایجاد پیوند میان معرفت و زیست اجتماعی تأکید کرد و گفت: «اگر فرهنگ به استواری حقیقت برسد، این نشانه‌ای از تحقق حرکت نهایی تاریخ است. تعامل میان انسان و فرهنگ، موتور اصلی تحولات تاریخی است؛ و دینداری نیز، در صورتی پایدار خواهد ماند که در این بستر شکل گیرد و تقویت شود».
در پایان، دبیر جلسه از استاد پارسانیا به جهت ارائه عالمانه و پاسخ‌های دقیق به پرسش‌ها قدردانی کرد و از حضار نیز بابت مشارکت فعال در نشست تشکر نمود.