اشاره: در نشست دویست و بیست و هفتم این پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر که روز چهارشنبه ۱۶ مهر ۱۴۰۴ برگزار شد، اهمیت آینده‌پژوهی به عنوان رویکردی نوین و پیش‌دستانه مطرح شد. در این نشست، تأکید ویژه‌ای بر شناسایی و مدیریت مسائل نوپدید فقهی صورت گرفت.
در این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر احمد کوهی با اشاره به ضرورت پیش‌بینی مسائل جدید پیش از وقوع آن‌ها، فناوری‌هایی مانند بیت‌کوین و زیست‌فناوری را نمونه‌هایی از چالش‌های نوظهور فقه دانست که نیازمند پاسخ‌های شرعی به‌موقع هستند.
همچنین دکتر علی الهی خراسانی بر اهمیت تعامل دقیق‌تر آینده‌پژوهی با فقه و توجه به ابعاد اجتماعی احکام شرعی تأکید کرد.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، در این نشست علمی تخصصی، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر احمد کوهی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، به عنوان ارائه‌دهنده، اهمیت آینده‌پژوهی در دانش فقه را بررسی کرد و ضرورت شناسایی ظرفیت‌ها و چالش‌های پیش‌رو را مورد تأکید قرار داد. همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی الهی خراسانی، استاد حوزه علمیه مشهد و پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی، به عنوان ناقد، به نقد و تحلیل مباحث پرداخت و نکات کلیدی و راهبردی را در نشست مطرح نمود. دبیر جلسه نیز حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی شریفی، دبیر پژوهشکده فقه، سیاست و حکومت پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر بود.
در ابتدای نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی شریفی، دبیر علمی جلسه، با تأکید بر ضرورت آینده‌پژوهی در هر دانش، یادآور شد: «هر رشته علمی نیازمند آینده‌پژوهی است؛ یعنی باید ظرفیت‌های آن علم را شناخت، چالش‌های پیش‌رو را پیش‌بینی کرد و اندیشید چگونه می‌توان آن چالش‌ها را با روش‌های مناسب حل نمود.»
دکتر شریفی در ادامه افزود: «فقه تنها به بیان احکام شرعی نمی‌پردازد، بلکه مدیریت جامعه اسلامی و تنظیم مناسبات اجتماعی را نیز هدف دارد. بنابراین، دانش فقه باید ارزیابی دقیقی از وضعیت موجود خود داشته باشد و پاسخگویی به مسائل نوظهور را به عنوان یک ضرورت اساسی دنبال کند.»
دبیر علمی نشست تأکید کرد که بررسی آینده فقه باید به پرسش‌های مهمی مانند «چه مسائل جدیدی در آینده پیش روی فقه قرار دارد؟» و «آیا ابزارهای فعلی برای حل این مسائل کفایت می‌کند؟» پاسخ دهد و مسیرهای حل مشکلات را مشخص کند.
در ادامه نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر احمد کوهی به ارائه خود پرداخت و آینده‌پژوهی را به عنوان ابزاری مهم در کشف مسائل نوپدید فقهی معرفی کرد و گفت: «در فقه سنتی مفهوم «مسائل مستحدثه» وجود دارد؛ یعنی مسائلی که قبلاً وجود نداشتند و اکنون باید برای آن‌ها حکم شرعی صادر شود. اما معمولاً این فرآیند پس از ظهور مسئله اتفاق می‌افتد.»
او افزود: «پیشنهاد من این است که رویکردی پیش‌دستانه داشته باشیم و قبل از وقوع مسائل، احتمال وقوع آن‌ها را شناسایی کنیم و برای آن‌ها آماده باشیم.»
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به مثال‌هایی مانند بیت‌کوین و فناوری‌های زیستی اظهار داشت: «تأخیر در صدور احکام برای مسائل نوظهور، هزینه‌هایی برای مکلفان و نظام فقهی به همراه داشته است.»
وی روش‌های استخراج مسائل نوپدید را تحلیل روند و رصد محیطی معرفی کرد و تأکید نمود: «تعریف مسئله فقهی باید در داخل دانش فقه انجام شود و نمی‌توان آن را به دیگر علوم سپرد.»
حجت‌الاسلام و المسلمین کوهی در پایان اظهار داشت:
«آینده‌پژوهی به ما می‌گوید مسائل احتمالی وقتی به داستان‌های باورپذیر تبدیل می‌شوند، ارزش بررسی فقهی پیدا می‌کنند و با تدوین سناریو می‌توان فهرستی از مسائل نوپدید را استخراج و به مسائل فقهی تبدیل کرد.»
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی الهی خراسانی، ناقد نشست که به صورت برخط در این نشست حضور داشت، ضمن استقبال از رویکرد میان‌رشته‌ای آینده‌پژوهی در فقه گفت: «استفاده از روش‌های آینده‌پژوهی می‌تواند فرایند استنباط را بهبود بخشد، اما باید مراقب بود که این رویکرد تقلیل‌گرایانه نباشد و صرفاً به مثال‌های رایج محدود نگردد.»
استاد سطح عالی حوزه علمیه مشهد تعامل آینده‌پژوهی و فقه را در دو سطح اصلی توصیف کرد: «اول، آینده‌پژوهی می‌تواند موضوع‌شناسی فقه را به شناخت موضوعات پیش‌دستانه ارتقا دهد و دوم، داده‌ها و روندهای آینده‌پژوهی می‌توانند در نظام ارزش‌گذاری فقه مؤثر باشند.»
دکتر الهی خراسانی همچنین تصریح کرد: «فقه فعلی بیشتر به صدور حکم شرعی می‌پردازد و کمتر به آثار اجتماعی آن توجه دارد که این امر مانع حضور موثر آینده‌پژوهی در فقه شده است.»
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی در نقد اصطلاح «فقه آینده‌پژوهی» گفت: «این اصطلاح را نمی‌پذیرم زیرا آینده‌پژوهی موضوع حکم شرعی نیست و نمی‌تواند به عنوان یک دانش موضوع‌پرداز فقهی به رسمیت شناخته شود.»
حجت‌الاسلام و المسلمین الهی خراسانی با اشاره به چالش تغییر پارادایم‌های فقهی افزود: «تغییر گفتمان فقهی، به ویژه در استعاره‌ها و مفاهیم بنیادین، بسیار دشوار است و آینده‌پژوهی باید با نگاه واقع‌بینانه وارد این عرصه شود.»
در واکنش به نقدهای مطرح شده، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر احمد کوهی بر لزوم تغییر تدریجی و غیرتهاجمی تأکید کرد و گفت: «تغییرات بزرگ اغلب با گام‌های کوچک شروع می‌شود و دیدگاه آینده‌پژوهانه می‌تواند محرک این تغییرات باشد.»
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران همچنین افزود: «اصطلاح «فقه آینده‌پژوهی» را با احتیاط به کار بردم و معتقدم باید به دستگاه معرفت‌شناسی دینی توجه بیشتری شود.»
نشست علمی «آینده‌پژوهی در فقه معاصر» فرصتی بود برای بررسی ضرورت ورود رویکردهای آینده‌نگرانه به حوزه فقه و تلاش برای کشف مسائل نوپدید پیش‌رو. با حضور اساتید برجسته، موضوعات کلیدی از جمله اهمیت برنامه‌ریزی بلندمدت، چالش‌های تغییر پارادایم‌های فقهی، و نقش آینده‌پژوهی در توسعه دانش فقه مطرح و بر اهمیت تغییر تدریجی و همه‌جانبه در دستگاه فقاهت تأکید شد.