اشاره: در سومین روز از هفته کتاب و کتابداری، نشست مدیران کتابخانه‌های مدارس فقهی در پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر برگزار شد؛ نشستی که بر نقش کتابخانه‌های تخصصی در پشتیبانی از پژوهش‌های روزآمد فقهی، ضرورت همکاری صنفی میان مراکز علمی و تثبیت مرجعیت علمی کتابخانه پژوهشگاه تأکید داشت.
در این نشست، حجت‌الاسلام‌والمسلمین دُرّی، قائم‌مقام پژوهشگاه، با اشاره به گستره تولیدات فقه معاصر در جهان عرب، ترجمه منابع و هم‌افزایی میان کتابخانه‌ها را ضرورتی جدی دانست و گفت: «کارهای جزیره‌ای مانع پیشرفت علمی است و همکاری صنفی قدرت تصمیم‌گیری و خرید منابع را افزایش می‌دهد».
آقای رستمی، مدیر کتابخانه پژوهشگاه، نیز گزارشی از فعالیت‌های کتابخانه دیجیتال ارائه کرد و اعلام داشت: «بیش از ۲۶ هزار داده متنی، صوتی و تصویری در سامانه بارگذاری شده و خدمات به‌صورت رایگان و ۲۴ ساعته در اختیار پژوهشگران قرار دارد.»
قم؛ قطب فقه معاصر و نیاز بنیادین به همکاری کتابخانه‌ای
شهر قم، با جایگاه ممتاز خود به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تحقیقاتی جهان اسلام و مرکز علوم اسلامی و انسانی در کشور، و همچنین نخستین پایگاه تربیت طلاب در علوم فقهی، با برخورداری از بیش از ۲۵ مدرسه آموزشی، یکی از اصلی‌ترین قطب‌های پرورش طلاب، فضلای جوان و نسل پژوهشگر در حوزه فقه معاصر به‌شمار می‌رود.
در این نشست یادآوری شد که کتابخانه‌ها ــ به‌عنوان مخازن علمی ــ زمانی نقش واقعی خود را ایفا می‌کنند که منابع را در اختیار پژوهشگران و مخاطبان اصلی قرار دهند. در این میان، نقش کتابداران به‌عنوان حلقه اتصال نویسنده، منبع و پژوهشگر بسیار برجسته و تعیین‌کننده است.
ویژگی‌های کتابخانه دیجیتال پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر با گردآوری و ارائه مجموعه‌ای ارزشمند از منابع دیجیتال و چاپی، تلاش دارد ذهن محققان را از آغاز مسیر پژوهش با مفاهیم، کاربست‌ها و مسائل نوپدید فقه آشنا سازد. این کتابخانه با ارائه منابع روزآمد و مرتبط با مباحث معاصر، به پژوهشگران کمک می‌کند تا ضمن بهره‌گیری از میراث غنی فقهی گذشته، با درک صحیح از شرایط زمان و مکان، بتوانند برای مسائل کلان و خرد جامعه اسلامی نقشه‌راهی علمی، دقیق و بی‌سوگیری ترسیم کنند.
کتابخانه دیجیتال فقه معاصر نیز با طراحی نرم‌افزاری داخلی و بدون نمونه مشابه، تاکنون ۲۶ هزار داده شامل متن، صوت، تصویر و کلیپ را در سامانه خود بارگذاری کرده است. علاوه بر این، چندین ترابایت فایل خام از سخنرانی‌ها و نشست‌های مرتبط با فقه معاصر گردآوری و در حال ویرایش و آماده‌سازی است؛ تنها در پژوهشگاه بیش از ۲۴۰ نشست علمی ضبط و ذخیره شده است.
قائم‌مقام پژوهشگاه: ضرورت ترجمه، پالایش و تعامل بین‌المللی
در ابتدای نشست، حجت‌الاسلام‌والمسلمین دُرّی، قائم‌مقام پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، ضمن خوشامدگویی و تبریک هفته کتاب، کتاب‌خوانی و کتابداری، به معرفی پژوهشگاه و نقش کتابخانه‌ها در پشتیبانی از فعالیت‌های پژوهشی پرداخت و تأکید کرد: «تولید علمِ دقیق و اثرگذار، نیازمند همکاری همه بخش‌های مؤثر در فرآیند تولید علم است و همین همکاری، موجب کاربردی‌شدن دانش و نشاط جامعه خواهد بود».
قائم‌مقام پژوهشگاه کتابخانه پژوهشگاه را نهادی تخصصی و منحصر به فقه معاصر دانست که با پالایش مستمر و گردآوری نظام‌مند، مرجعیت علمی خود را در سطح ملی و بین‌المللی تثبیت کرده است. وی خاطرنشان کرد: «از آغاز تأسیس کتابخانه، صرفاً بر تولیدات اصیل و تخصصی متمرکز بوده و کتاب‌هایی که فاقد ارتباط مستقیم با فقه معاصر هستند، در این مجموعه جایگاهی ندارند».
وی با اشاره به ابعاد گسترده منابع فقه معاصر اظهار داشت: حدود ۸۰ درصد تولیدات فقه معاصر در جهان عرب و میان فقیهان اهل‌سنت انجام می‌شود؛ امری که ضرورت توجه به فقه مقارن و ترجمه منابع عربی را دوچندان می‌کند. وی افزود: بی‌توجهی به آثار جهان عرب به معنای چشم‌پوشی از ۸۰ درصد ادبیات فقه معاصر است.
وی همچنین به برآوردها اشاره کرد که نشان می‌دهد تعداد مقالات فقه معاصر چهار تا پنج برابر تعداد کتاب‌هاست و فقدان آن‌ها در کتابخانه‌های فیزیکی یکی از کاستی‌های مهم این حوزه محسوب می‌شود. وی با اشاره به هزینه‌های سنگین خرید منابع گفت: خرید کتاب از نمایشگاه‌های بین‌المللی، از جمله نمایشگاه کتاب قطر، هزینه‌ای بین چهار تا پنج میلیون تومان برای هر عنوان دارد؛ مسئله‌ای که ضرورت همکاری صنفی میان کتابخانه‌های تخصصی را برجسته می‌کند.
همچنین گستره بین‌المللی تولیدات فقه معاصر و حضور پژوهشگران از کشورهای مختلف، دسترس‌پذیری منابع برای مخاطبان غیرایرانی نیز به‌عنوان یک ضرورت مطرح شد، حجت‌الاسلام و المسلمین دُرّی خاطرنشان کرد:«یکی از چالش‌های بازدیدکنندگان خارجی از مراکز علمی و پژوهشگاهی، فارسی بودن تمامی اطلاعات کتاب‌ها می باشد. بر این اساس، برنامه‌ای برای ترجمه داده‌ها با استفاده از هوش مصنوعی آغاز شده تا پژوهشگران عرب‌زبان و انگلیسی‌زبان بتوانند به محتوای تولیدات فقه معاصر دسترسی دقیق‌تری پیدا کنند.
در ادامه نشست، وی با انتقاد از پراکندگی فعالیت‌ها در میان کتابخانه‌های تخصصی تأکید کرد: «کارهای جزیره‌ای و گسسته از هم، مانع پیشرفت علمی است. اگر کتابخانه‌ها در قالب یک صنف واحد عمل کنند، قدرت تصمیم‌گیری، خرید منابع خارجی، حضور در نمایشگاه‌ها و حل مسائل مالی به‌مراتب بیشتر خواهد شد».
وی ارتباط میان کتابخانه‌های تخصصی قم، نجف و دیگر مراکز عربی از جمله کتابخانه‌های عتبات عالیات را بسیار مهم دانست و افزود: «کتابخانه‌های حوزه علوم اسلامی در عراق یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های عربی را در اختیار دارند و همکاری مشترک با آنان می‌تواند منافع علمی گسترده‌ای ایجاد کند».
وی در پایان سخنان خود، پیشنهاد داد که مدیران کتابخانه‌های تخصصی قم ماهی یک‌بار گردهم آیند تا ضمن تبادل تجربیات، زمینه همکاری‌های بیشتر فراهم شود. این نشست بار دیگر نشان داد که کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، به‌عنوان نهادی تخصصی و منحصر به فقه معاصر، نه‌تنها در گردآوری و پالایش منابع پیشگام است، بلکه در ایجاد هم‌افزایی میان مراکز علمی و تثبیت مرجعیت علمی در سطح ملی و بین‌المللی نقشی کلیدی ایفا می‌کند.
سخنان مدیر کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
در ادامه، آقای رستمی، مدیر کتابخانه پژوهشگاه، ضمن خوشامدگویی و تبریک هفته کتاب، هدف از دعوت مدیران کتابخانه‌های مدارس فقهی را استفاده از ظرفیت‌ها و نیازهای متقابل دانست. وی توضیح داد: «در شهر قم حدود ۲۵ مدرسه فقهی فعال وجود دارد و عمده پژوهشگران سطح سه و چهار در این مدارس مشغول فعالیت‌اند. ضروری بود بدانیم هر مدرسه در چه حوزه‌ای فعالیت می‌کند تا بتوانیم ارتباط مؤثری برقرار کنیم».
مدیر کتابخانه پژوهشگاه گزارشی از روند شکل‌گیری کتابخانه دیجیتال و مراحل گردآوری منابع ارائه کرد و افزود: «کتابخانه دیجیتال پژوهشگاه فقه معاصر به‌صورت رایگان و ۲۴ ساعته در اختیار پژوهشگران قرار دارد و سالن مطالعه نیز با ظرفیت ۲۴ نفر، به‌صورت ۱۲ ساعته خدمات ارائه می‌دهد».
وی با اشاره به روش‌های نوین گردآوری منابع گفت: «منابع ابتدا رصد شده، سپس دست‌چین و توسط متخصصان موضوعی تأیید می‌شوند و بعد وارد فرایند تهیه و ثبت اطلاعات می‌گردند.» او توضیح داد که در سال نخست، شاخه‌های اصلی فقه معاصر مشخص شد و بیش از ۱۲ هزار عنوان شناسایی گردید.
رستمی همچنین به طراحی «دانشنامه تخصصی فقه معاصر» اشاره کرد که با نرم‌افزار ویکی آغاز شد و امکان دسترسی پژوهشگران به منابع مرتبط بر اساس گراف علمی فراهم گردید. وی افزود: «نرم‌افزار مورد استفاده سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی را پشتیبانی می‌کند و داده‌ها پس از پاکسازی و یکسان‌سازی برای نمایش در سایت آماده می‌شوند».
او با اشاره به کارکردهای هوش مصنوعی گفت: «این نرم‌افزار قابلیت واکشی داده‌ها از فیلم‌ها و فایل‌های صوتی را دارد و از طریق ترجمه ماشینی می‌تواند واژگان و جملات را تحلیل کند. همچنین پژوهشگاه با ایجاد بانک مستند فقه شیعه تلاش کرده است یکی از منابع معتبر برای ابزارهای هوش مصنوعی در حوزه فقه معاصر باشد».
وی تأکید کرد: «ابزارهای هوش مصنوعی زمان پژوهشگر را کاهش می‌دهند اما جایگزین بررسی نهایی انسان نیستند. ترجمه ماشینی نیز در حال توسعه است و منابع عربی و انگلیسی به‌صورت هم‌زمان ترجمه و در کتابخانه قابل نمایش خواهند بود».
مراکز شرکت‌کننده در نشست
مدیران کتابخانه‌های زیر در این گردهمایی حضور داشتند:
- • مدرسه الامام علی بن موسی الرضا(ع)
- • مرکز هدایت علمی ـ تربیتی حضرت قائم(عج)
- • پژوهشکده انوار طاها
- • مرکز فقهی اهل‌بیت(ع)
- • مرکز فقهی آیتﷲ هاشمی شاهرودی
- • مدرسه عالی فقه و علوم اسلامی
- • مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)
- • بنیاد علمی ـ فرهنگی هاد