حجت‌الاسلام دکتر عزیزﷲ فهیمی، زاده ۱۳۴۰ در خلجستان قم است. او سال‌ها در دروس خارج مراجع تقلید شرکت کرده و تحصیلات خود را نیز تا دکتری حقوق خصوصی ادامه داده است. وی که هم اکنون عضو هیئت‌علمی گروه حقوق خصوصی دانشگاه قم است. وی در سالهای اخیر، تلاش‌های زیادی در زمینه پژوهش در فقه محیط‌زیست کرده است که حاصل آن، مقالات متعددی در این باب نوپدید فقهی است. وی همچنین چند سالی است که درس خارج فقه محیط‌زیست را در حوزه علمیه قم برگزار می‌کند. با او دررابطه‌با تاریخچه فقه محیط‌زیست گفتگو کردیم. تحصیلات توأمان حوزوی و دانشگاهی و تسلط وی بر زبانهای عربی، انگلیسی و فرانسوی موجب شد تا تاریخچه دقیقی از فقه و حقوق محیط‌زیست را بیان کند. مشروح گفتگوی اختصاصی این استاد و پژوهشگر محیط‌زیست، به قرار زیر است:
فهرست مطالب
فقه معاصر: فقه محیط‌زیست و منابع طبیعی از چه زمانی به وجود آمد و سیر تکوّن آن تا زمان حال، چگونه بوده است؟
فهیمی: در مورد تاریخچه فقه محیط‌زیست باید به مسئله طرح مباحث محیط‌زیست در ادیان دیگر هم اشاره کنیم و بعد در بُعد قانون‌گذاری صحبت کنیم. مسئله محیط‌زیست به آغاز خلقت برمی‌گردد و قدمتی دیرینه در زندگی بشر دارد. راجع به فقه نیز بالاخره همه قوانین، مدیون تعالیم انبیا هستند. از زمانی که انبیا برای هدایت مخلوقات پا به عرضه وجود گذاشتند این مباحث در بیانات آن‌ها دیده می‌شود.
مثلاً در ادیان غیر ابراهیمی مثل دین زرتشت که در قانون اساسی ما هم به رسمیت شناخته‌شده و مورد احترام پیامبر و ائمه معصومین علیه‌السلام هم هست، در مورد محیط‌زیست، اهتمام ویژه‌ای دیده می‌شود. در دین زرتشت نام‌گذاری روزها و ماه‌ها به نام مظاهر طبیعی بوده است. مثلاً نام‌گذاری فروردین به‌خاطر راهنمایی اهورایی بوده است. موضوع اردیبهشت، آتش است؛ زیرا احترام به آتش به‌عنوان یکی از پدیده‌های الهی که در آن موقع خیلی کارایی داشته است، مورد عنایت بوده است. البته بعداً آتش را مورد پرستش قرار دادند و این انحراف بوده است که در دین‌های دیگر هم به وجود آمده است.
نام‌گذاری خرداد به‌خاطر احترام به موضوع آب بوده است تا اسفند که موضوع آن، زمین و احترام به آن بوده است. در «اوستا» که کتاب زرتشت است، دستوراتی در مورد حفظ محیط‌زیست ارائه شده است. اَوِستا نام فراگیر مجموعه کهن‌ترین نوشتار و سروده‌های زرتشتیان است. این کتاب، دانشنامه ایرانیان بوده و در روزگار باستان بیست‌ویک نسک (فصل) داشته و هم‌اکنون دارای پنج بخش است. بخش‌های اوستا بر این پایه‌اند: یَسنه که سخنان زرتشت، با نام گاهان در آن گنجانده شده است، یشت‌ها (سرودهای نیایشی) وندیداد ویسپرد و خرده‌اوستا. گذشته از این پنج کتاب و کتابچه، پاره‌هایی از نوشته‌ای بنام «هیربدستان و نیرنگستان» و… موجود است که درباره برگزاری مراسم مذهبی است. در واقع، کتاب اوستا، باورها و اسطوره‌های ایرانیان قدیم را نشان می‌دهد و سرودهایی در ستایش خداوند تعالی به‌خاطر مواهب طبیعی در آن دیده می‌شود مثل سرود دشت‌های سبز و …
اما در بخش دیگر کتاب اوستا، ابعاد مادی و معنوی است که بعد مادی آن گیتی و بعد معنوی آن مینو است. همچنین نوشته‌های دیگری از عهد پهلوی مثل اندرزهای بوزرجمهر در حفاظت از محیط‌زیست وجود دارد.
اما در ادیان ابراهیمی، در شریعت یهود، کتاب مزامیر تورات در بخشی از سرودهای صد و چهارده‌گانه خودش می‌گوید: سرچشمه را در وادی‌ها جاری می‌سازد تا در میان کوه‌ها روان شود و حیوانات را سیراب می‌سازد و سبزه‌ها را در خدمت انسان قرار می‌دهد و این‌چنین از مسئله محیط‌زیست یادشده است. همچنین در شریعت مسیح توجه زیادی به مسئله محیط‌زیست و احترام به آن شده است مثل کتاب رسولان انجیل که در آن توصیه شده است پدیده‌های طبیعی را هم بشناسند و هم گرامی بدارند.
اما در اسلام که در سلسله ادیان ابراهیمی هم هست فرامین اسلامی که ناشی از جهان‌بینی نسبت به محیط‌زیست است از آیات فراوانی استفاده می‌شود. همچنین بخشی از سوره‌های قرآن، به نام طبیعت و مظاهر طبیعت نام‌گذاری شده است مثل سوره نحل و بقره و نمل و…
مظاهر محیط‌زیست و مواهب آن به‌عنوان نشانه‌ای بر شناخت خداوند متعال ذکر شده است. مثلاً در سوره فصلت آیه ۵۳ می‌فرماید: «سَنُرِيهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَق» خداوند متعال می‌فرماید: آیات خودمان را به مردم نشان می‌دهیم تا آن‌ها حق را از طریق سیر در آفاق و مواهبی که در طبیعت وجود دارد بشناسند.
در آیه ۱۲۶ سوره مبارکه نساء می‌فرماید: وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُحیطا.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: پایین درجه شکر این است که نعمت‌ها را از ناحیه خدا بدانید. در حدیث دیگر می‌فرماید: آب‌خوردن مردم را فاسد نکنید. «ولاتفسدوا علی القوم ماءهم» و رسول خدا صلیﷲ علیه و آله از ریختن سم در آب حتی نسبت به خصم نهی کرده‌اند.
فقه معاصر: فقه محیط‌زیست تاکنون چه تأثیری در تدوین قوانین گذاشته است؟
فهیمی: اما اینکه از لحاظ حقوقی از چه زمانی به محیط‌زیست پرداخته‌اند جالب است بدانید که از سال ۱۹۴۸ میلادی، بعد از پایان جنگ جهانی دوم، توجه‌ها به مسئله محیط‌زیست جلب شد و کنوانسیون‌های متعددی در دنیا برای این مسئله تدوین شد و شکل گرفت. تقریباً نیمی از تظاهرات و گردهمایی‌های دنیا مربوط به بحث از محیط‌زیست و حفاظت از آن است. کنوانسیون‌های مهمی مثل کنوانسیون لندن در سال ۱۹۵۴ تا کنوانسیون مسئول پرداخت غرامت در قبال خسارت‌های ناشی از حمل مواد خطرناک در سال ۱۹۹۶ و همچنین کنوانسیون معروف استکهلم، کنوانسیون‌های مهمی بودند که سران صد کشور در آن‌ها شرکت کرده‌اند تا برای این مطلب فکری بکنند.
فقه معاصر: وقوع انقلاب اسلامی، چه تأثیری در فقه محیط‌زیست و منابع طبیعی گذاشته است؟
فهیمی: در ایران هم قدیمی‌ترین قانونی که هست دررابطه‌با بحث شکار و شکاربانی است که در سال ۱۳۳۵ تدوین شد و در ۱۳۴۸ هم دوباره ترمیم شد؛ به‌خاطر اینکه از انقراض نسل این مواهب جلوگیری شود. البته در قانون ۱۳۰۷ مدنی ما هم بحث شکار برای اولین بار مطرح شد. همچنین مباحث صید آبزیان از سال ۱۳۵۳ مطرح شد و در قانون اساسی ما هم اصل ۵۰، به‌خاطر اهمیت محیط‌زیست، به این مسئله اختصاص پیدا کرد.
تألیفاتی هم در این مورد صورت گرفت. در خود اسلام از زمان پیامبر اکرم صلیﷲ علیه و آله و طبق آیات قرآن، مسئله محیط‌زیست مهم انگاشته شد و محیط‌زیست به‌عنوان امانت مطرح شد. برخلاف دیدگاه تند فرقه‌ای از مسیحیت که طبیعت را دشمن خود می‌داند، اسلام طبیعت را دوست انسان معرفی می‌کند که باید در طریق عبادت خدای متعال از آن به‌درستی استفاده کرد ولی چون فقهای شیعه بعد از حکومت امیر المومنین علیه‌السلام حکومتی نداشتند، در مسئله قانون‌گذاری و تدوین این مطالب خیلی ید طولایی نداشتند و بیشتر به احکام خانواده و معاملات و قراردادها پرداخته‌اند؛ کمااینکه در مباحث جزائی و حقوق عمومی هم پیشرفت آن‌چنانی نداشتند. بعد از انقلاب اسلامی و به برکت قیام امام خمینی رحمت اله علیه این مباحث پا به عرضه وجود می‌گذارد و تا به امروز هم پیشرفت‌های خوبی در این زمینه صورت‌گرفته است.
لازم به ذکر است که این گفتگو با مشارکت شبکه اجتهاد به ثمر رسید.