. فقه هنر، مجموعه مقالات نخستین همایش ملی فقه هنر، تحت اشراف آیتﷲ ابوالقاسم علیدوست، قم: مدرسه اسلامی هنر، ۱۳۹۵، ۷۴۴ صفحه، رقعی
این اثر، مجموعه مقالات نخستین همایش ملّی فقه هنر است که سال ۱۳۹۴ توسط مدرسه اسلامی هنر، دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور و دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار گردید. این کتاب در سه فصل تنظیم شده است.
فصل اول «فلسفه فقه هنر» نام دارد و مشتمل بر مقالات زیر است:
- حکم اولیه فعل هنری و بررسی احکام عارضی آن، ابوالقاسم علیدوست؛
- موضوعات و ملاکات حکم در فقه هنر، محمدجواد فاضل لنکرانی؛
- صدور فتوا بر اساس نگاه استقلالی به جنس هنر، سید مصطفی محقق داماد؛
- جایگاه علم فقه در شناخت هنر اسلامی، سیدرضی موسوی گیلانی؛
- بررسی زمان‌مندی احکام منصوص هنر، عبدالحسین مشکانی؛
- تحلیل جایگاه عرف در موضوع‌شناسی و مصداق‌شناسی فقه هنر، محمد عشایری منفرد؛
- فقه کلان هنر: پی‌جویی روش متکامل استنباط، مهدی همازاده ابیانه.
فصل دوم با عنوان «فقه هنر» نیز مشتمل بر مقالات زیر است:
- حکم اولیه فعل هنری و بررسی احکام عارضی آن، عباسعلی مشکانی سبزواری؛
- چیستی آفرینش‌های هنری و ادبی و چرایی حمایت حقوقی از آنها، محمود حکمت‌نیا؛
- مطالعه تطبیقی چالش‌های حقوقی حمایت نظام فعلی کپی‌رایت از هنرهای معاصر با تأکید بر حقوق ایران و انگلستان، سید حسن شبیری (زنجانی)؛
- آزادی مطلق در تولید و نشر آثار هنری ادبی (رمان، داستان و شعر) آری یا نه، جواد فخار طوسی؛
- قلمرو آزادی بیان در نقد هنری، سید ضیا مرتضوی؛
- محدوده آزادی هنرمند در نسبت با حریم خصوصی اشخاص و اصناف، محمدهادی مفتح؛
- جواز درمان با غنا در حال اضطرار، محمد قایینی؛
- بررسی فقهی موسیقی‌درمانی، محمدمهدی مقدادی.
فصل سوم «بازپژوهی‌های فقه هنر» نام دارد و حاوی مقالات زیر است:
- نقاشی و مجسمه‌سازی از منظر فقه و فقهای امامیه، مهدی نیازی شاهرودی؛
- بررسی مسئله لهو از منظر فقهی، منصور مظاهری کرونی؛
- نقد و بررسی تعاریف موجود در موضوع غنا، سیدعباس سیدکریمی؛
- موسیقی از منظر فقه اسلامی، سید محمدمهدی رفیع‌پور؛
- بازپژوهی نقش انگیزه و محتوا در حلیت و حرمت هنر به‌ویژه در مورد غنا، سیفﷲ صرامی؛
- نقش انگیزه و محتوا در حلیت و حرمت هنر (باتکیه‌بر غنا و موسیقی)، سید محمدحسین متولی امامی؛
- تعینات هنر در برگزاری مراسم‌ها و مجالس دینی در مسجد، سید مصطفی بهشتی؛
- تأثیر فقه بر شکل‌گیری پوشیه در شمایل‌های پیامبر(ص) و ائمه(ع) در ایران عصر صفوی (۹۰۸ ـ ۱۰۳۵ق)، محمدجواد سعیدی زاده، علیدوست.
- فقه هنر، مجموعه مقالات دومین همایش ملی فقه هنر، تحت اشراف آیتﷲ ابوالقاسم علیدوست، قم: مدرسه اسلامی هنر، ۱۳۹۷، ۵۲۰ صفحه، رقعی.
این کتاب، مجموعه مقالات دومین همایش ملّی فقه هنر است که سال ۱۳۹۶ توسط مدرسه اسلامی هنر و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار گردید. مقالات گردآوری شده در این اثر، در سه محور کلّی سامان‌یافته است:
محور اول: فلسفه فقه هنر است که شامل مقالات زیر است:
- اسم‌گرایی، کارکردگرایی و هویت گرایی در فقه هنر، ابوالقاسم علیدوست و هادی جهانگشای اباجلو؛
- موضوعات و ملاکات حکم در فقه هنر، محمدجواد فاضل لنکرانی؛
- ذاتی و عرضی در احکام هنر، بحثی روش‌شناختی، سید مصطفی محقق داماد و هادی جهانگشای اباجلو؛
- پدیده هنری و معیار مواجهه فقهی، مهدی همازاده ابیانه؛
- مبانی انسان‌شناختی فقه هنر، ابوالحسن حسنی.
محور دوم این کتاب، در موضوع فقه رفتار و آثار هنری است که شامل مقالات زیر است:
- آزادی ابراز خلق هنری و حدود آن، محمود حکمت‌نیا و مهدی غیاثوند؛
- مطالعه تطبیقی نقیضه‌گویی در آثار ادبی و هنری: هدف کپی‌رایت یا نقض کپی‌رایت، سید حسن شبیری زنجانی؛
- بررسی استفاده از تعینات هنر در اماکن و شعائر اسلام، سیفﷲ صرامی؛
- بررسی فقهی حق هنر برای کودک، محمدمهدی مقدادی؛
- الگوریتم برون‌رفت از تزاحم حقوق هنری، محمد عشایری منفرد؛
- تعلق حکم فقهی به زیبایی در مسئله مرجحات امام جماعت از منظر فقه امامیه و زیبایی‌شناسی صدرالمتألهین، مهدی جلیلی خامنه؛
- بررسی اندیشه اهل‌سنت در جواز یا عدم جواز غنا باتکیه‌بر آراء ابو حامد غزالی و ابن تیمیه، محمدحسین عبدلی آشتیانی.
محور سوم در مورد حکومت و هنر است که مشتمل بر این مقالات است:
- فقه حکومتی هنر، احمد واعظی؛
- بررسی امکان تجربه زیبایی‌شناختی به‌مثابه حق فطری و تحلیل ابعاد و لوازم آن، احمد شهدادی؛
- تقنین در حوزه هنر، سید احمد حبیب‌نژاد؛
- تأثیر هنر بر حکومت‌داری مؤثر در دولت مبتنی بر جمهوریت و اسلامیت در ایران، محمد یکرنگی و حمیدرضا اثیمی؛
- بررسی و نقد سازوکار «نظارت شرعی» در نظام حقوقی اعطای مجوز نشر آثار هنری، اکبر طلابکی.
- فقه تجارت هنر هفتم (اصول، ملاکات و مسائل تجاری صنعت سینما)، علی نهاوندی، قم، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ یکم، ۱۴۰۰، ۵۰۴ صفحه، وزیری.
این کتاب که به بررسی مباحث اقتصادی سینما می‌پردازد، دارای دو بخش کلی «مفاهیم و مبانی تجارت هنر هفتم» و «مسائل و احکام تجارت در هنر هفتم» است.
برخی از مباحثی که در این کتاب بدان‌ها پرداخته شده است عبارت‌اند از: سرمایه‌گذاری مدیریتی، شرکت‌ها و کمپانی‌های سینمایی، تولید و توزیع، گیشه و بازار عرضه داخلی و بین‌المللی، حقوق مخاطب و مصرف‌کننده و مسائل قراردادها و معاملات.
- تحلیلی فقهی بر بازیگری، مهدی بیژنی، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ یکم، ۱۳۹۴، ۴۱۶ صفحه، وزیری.
موضوع اصلی این کتاب، به رابطه زن و مرد در بازیگری هنرهای نمایشی اختصاص دارد و تلاش می‌کند ابعاد فقهی این رابطه را هنگام اجرای نقش واکاوی کند. نویسنده معتقد است دو سنخ از مسائل مرتبط با بازیگری در هنرهای نمایشی وجود دارند که در مباحث فقهی نام و نشانی از آنها نیست؛ حتی در کتاب‌های که معاصران نوشته‌اند نیز این مسائل طرح نشده است. یک دسته، مسائل احکام کلی فیلم و سینما است و دسته دوم نیز برخی از عناوین منطبق بر فیلم و نمایش است. این عناوین عبارت‌اند از: بازیگری در نقش پیامبران و امامان معصوم(ع)، بازیگری زنان و مردان در نقش یکدیگر (تشبه به جنس مخالف)، آرایش و گریم چهره زن بازیگر، روابط بین زنان و مردان بازیگر، گفتگوها و تبادل احساسات و عواطف میان زنان و مردان بازیگر.
این کتاب در چهار فصل تدوین شده است: کلیات و مفاهیم، تشبّه به جنس مخالف در بازیگری، روابط زنان و مردان در هنگام نمایش و جمع‌بندی و نتیجه‌گیری.
در مجموع می‌توان گفت کتاب، از حکم شرعی بازیگری زن و مرد و احکام حکم‌فرما بر روابط بین آنها در مورد فیلم‌های سینمایی و تلویزیونی و تئاتر بحث می‌کند. در این نوع بازی‌ها، زنان و مردان نقش‌های مختلفی را در ارتباط با همدیگر ایفا می‌کنند: روابط عاشقانه و خانوادگی، از جمله همسر بودن، مادر بودن، دختر بودن، خواهر بودن و… که احکام فقهی آنها مورد بررسی قرار می‌گیرند.
- گفتارهایی در فقه فرهنگ و ارتباطات، احمدعلی قانع، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ص)، جلد اول: چاپ یکم، ۱۳۹۶، ۴۸۵ صفحه؛ جلد دوم: چاپ یکم، ۱۳۹۸، ۲۸۲ صفحه، وزیری.
مفروض اصلی کتاب این است که فقه، تئوری اداره انسان از گهواره تا گور است، بنابراین بایستی حکم شرعی هرآن چیزی که مربوط به زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها می‌شود را بیان نماید تا مردم در تعامل با تک‌تک مسائل، وظیفه دینی خود را دانسته و حدود الهی که عامل سعادت فرد و جامعه است را رعایت نمایند. به همین دلیل، کتاب مذکور، مسائل نوپدید در عرصه فرهنگ و ارتباطات که هنوز وارد متون فقهی نشده‌اند را محور مباحث خویش قرار داده و از منظر فقهی به آنها نگریسته است. جلد اول و دوم این کتاب، در سه بخش عمده تدوین شده است: فقه جهانگردی، فقه رسانه و فقه مسائل فرهنگی.
در بخش دوم از جلد نخست که مربوط به فقه رسانه است مباحث ذیل موردبحث و بررسی قرار گرفته است: اهمیت و محدودیت رسانش پیام از دیدگاه امام خمینی، محورهای کلی ممنوعیت رسانش پیام، تاریخچه ممنوعیت رسانش پیام گمراه‌کننده در عهدین، آسیب‌شناسی فقهی و اخلاقی تبلیغات بازرگانی، موسیقی و غنا از دیدگاه اسلام و احکام و آداب عکاسی.
در جلد دوم نیز بخش دوم به فقه رسانه اختصاص‌یافته است که مباحثی زیر را مورد کاوش قرار داده است:
تعریف رسانه و فقه رسانه، تأسیس، برنامه‌ریزی و مدیریت رسانه، حق مالکیت آفرینش‌های معنوی در ترازوی فقه، درآمدی بر فقه فضای مجازی، تحلیل فقهی بر بازیگری، بررسی برخی مسائل سینما از نگاه فقه، برخی بایدها و نبایدهای رسانه ملی، سخنی در باب فیلترینگ محتوای گمراه گر فضای مجازی.
- هنر از دیدگاه فقه، دکتر ابراهیم نزهت، تهران: سفیر اردهال، چاپ یکم، ۱۳۹۵، ۲۹۲ صفحه، وزیری.
این کتاب در سه فصل تدوین شده است: فصل اول: فقه و موسیقی؛ فصل دوم: فقه و هنرهای تصویری و تجسمی؛ فصل سوم: فقه و رسانه.
در فصل اول، بعد از ارائه تعریف و بیان تاریخچه موسیقی، به بررسی آرای فقها در مورد موسیقی غنائی پرداخته و در آخر فصل، به دیدگاه فقهای اهل‌سنت اشاره می‌کند.
فصل دوم بیشتر به هنر نقاشی و مجسمه‌سازی می‌پردازد و ضمن بیان تاریخچه این هنر و فلسفه حرمت آن در شریعت، به بررسی تطبیقی آراء فقهای مشهور شیعه و اهل‌سنت نیز می‌پردازد و آیات و روایات وارده در مورد نقاشی و تصویرگری را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد.
فصل سوم اختصاص به نسبت‌سنجی فقه و رسانه دارد. در این فصل، عناوینی همچون حرمت اشاعه اخبار کذب، حرمت اشاعه فحشا، حرمت تمسخر و استهزاء، احکام فقهی خلاف واقع‌نمایی، چشم‌انداز فقه بر هنر نمایش، پوشیدن لباس جنس مخالف، تقلید صدا، آرایش و گریم، رابطه زن و مرد در نمایش، ابراز احساسات و تماس زنان و مردان در نمایش و همانندی به امامان معصوم موردبحث و بررسی قرار گرفته است.
- حکم فقهی مجسمه‌سازی و نقاشی، صدیقه چالویی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ یکم، ۱۳۹۵، ۱۹۶ صفحه، رقعی.
به عقیده نگارنده این اثر، ما هرروزه در سطح شهرها، کنار پل‌ها، داخل پارک‌ها، موزه‌ها هتل‌ها و… با مصادیق فراوان نقاشی و مجسمه‌سازی مواجه می‌شویم؛ لذا لازم است از نظر شرعی حکم آنها را بدانیم. بررسی‌های انجام شده در این کتاب بر این فرض استوار است که نقاشی و مجسمه‌سازی در عصر حاضر، مفسده بت‌پرستی و ترویج شرک و عقائد ناروا را ندارد و چه‌بسا وسیله‌ای است برای تقویت و ترویج فرهنگ دینی و اسلامی و یا ملی؛ بنابراین از نظر حکم تکلیفی، حرمتی ندارد و از نظر حکم وضعی نیز این کار و محصولات آن قابلیت خریدوفروش و اجاره و امثال آن را دارا خواهد بود.
- تصویر و مجسمه‌سازی در فقه شیعه، سید عباس کریمی، قم: مدرسه اسلامی هنر، چاپ یکم، ۱۳۹۳، ۱۸۰ صفحه، رقعی.
موضوع این اثر، فقه هنر است. مؤلف در این اثر، با نگرشی جدید به روایات و منابع مرتبط و تتبع کافی در اقوال بزرگان فقه، فروعات مختلف تصویرگری و مجسمه‌سازی را مورد بررسی دقیق و موشکافانه قرار داده است. کتاب از یک مقدمه و سه فصل تشکیل شده است. در فصل اول، آرای فقهای شیعه و اهل‌سنت در مورد تصویرگری مورد بررسی قرار گرفته و در فصل دوم، ادله نقلی حرمت تصویرگری را مورد نقد و ارزیابی قرار داده است. در فصل سوم نیز بحث مفصلی در خصوص دلیل اجماع و استفاده از آن در مباحث هنری دارد.
- واکاوی سینمای دینی و نظام مسائل فقه هنر هفتم، علی نهاوندی، قم: مرکزی فقهی ائمه اطهار، چاپ یکم، ۱۴۰۰ شمسی، ۲۰۴ صفحه، رقعی.
صنعت سینما یکی از صنایع خلاق است که محل تلاقی هنر، رسانه و اقتصاد بوده و با فراگیری و اثرگذاری بالایی، در فرهنگ عمومی نقش دارد. پس از انقلاب شکوهمند اسلامی و باتوجه‌به حاکمیت دین در عرصه‌های زندگی اجتماعی، باوجود تلاش‌های بسیار در قالب نظریه ورزی، سینمای دینی و سینما نیازمند تعریف و شاخص‌سازی است. ازاین‌رو پرسش اصلی این کتاب، واکاوی و تحلیل دقیق سینمای دینی از زبان رهبران و اندیشمندان معاصر و ارائه مؤلفه‌های آن است. به‌منظور تأمین این دغدغه، کتاب در دو بخش تدوین شده است: بخش نخست؛ واکاوی مؤلفه‌های سینمای دینی، بخش دوم؛ نظام مسائل فقه هنر هفتم.
نویسنده در بخشی از کتاب، اذعان می‌کند که سینما، رسانه‌ای نافذ و تعیین‌کننده در جهان کنونی است، در بسیاری از کشورها برای بسترسازی و عملیاتی‌کردن برنامه‌ها و راهبردهای کلان ملّی و بین‌المللی، از این رسانه بهره می‌گیرند. در حقیقت، اثر سینمایی، تولید باطن انسان هنرمند و برخاسته از خیال اوست. در این میان، فیلم نسبت به سینما، اخص بوده و سینما اعم است و از نظر شرعی، احکام خاصی در فرایند تولید و نمایش دارد.
برخی از مسائل آن عبارت است از: حکم اختلاط زن و مرد نامحرم در سینما، حکم بازیگری و هنرپیشگی در سینما، حکم تماس بدنی زن و مرد نامحرم در سینما، حکم پوشش، زینت، گریم و آرایش زنان در سینما، حکم واردات فیلم‌های مبتذل از غرب، حدود استفاده شرعی از صحنه‌های خشن و ضرب و شتم در فیلم، حکم شرعی شغل بازیگری برای زنان و…..
- اندیشه‌های فقهی در عرصه هنر، زهرا گواهی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ یکم، ۱۳۹۰، ۲۲۰ صفحه، رقعی.
بر اساس نظر نویسنده، هنر از آن دسته مقولات پیچیده‌ای است که امروزه به صدها پرسش لاینحل فقهی دامن زده است. این درحالی است که فقها پاسخ درخوری بدان پرسش‌ها ارائه نکرده‌اند. دلیل آن نیز این است که مسائل و پرسش‌های جدید، فراتر از آن چیزی است که فقهای قدیم در باب موسیقی، مجسمه‌سازی، نقاشی، نوازندگی و… مطرح می‌کردند.
کتاب از یک پیشگفتار و چهار گفتار تشکیل شده است. گفتار اول، به بحث غنا و موسیقی از منظر فقهی پرداخته است. گفتار دوم، به نقاشی و مجسمه‌سازی و عکاسی در اندیشه فقهی می‌پردازد. در گفتار سوم، سینما و بازیگری در اندیشه فقیهان مورد بررسی قرار گرفته است و گفتار چهارم، به بررسی آرای فقیهان معاصر در امور هنری پرداخته است.
- رابطه اسلام و موسیقی و بازتاب‌های اجتماعی آن، حمیده بندرچی، تهران: نشر جامعه‌شناسان، چاپ یکم، ۱۳۹۶، ۲۰۶ صفحه، رقعی.
این کتاب از هفت فصل تشکیل شده است. فصل اول به کلیات، فصل دوم به چارچوب نظری و فصل سوم به روش‌شناسی بحث اختصاص دارد. فصل چهارم شواهد بر مصرف موسیقی و فصل پنجم مفهوم غنا و احکام راجع به آن را بررسی کرده است. در فصل ششم به تحلیل مصاحبه‌های انجام شده در خلال پژوهش می‌پردازد و سرانجام در فصل هفتم جمع‌بندی و نتیجه‌گیری می‌کند.
نویسنده معتقد است سبک دین‌داری جوانان طی سال‌های اخیر به‌شدت دگرگون شده و به فراخور گسترش سبک زندگی مدرن، تغییریافته است. یکی از نتایج این دگرگونی‌ها، کم‌رنگ‌شدن نقش نهاد روحانیت در هدایت مذهبی جوانان است؛ بنابراین، هرچند هدف اصلی کتاب، بررسی علل کاهش قدرت و نقش‌های روحانیت در دین ورزی قشر جوان جامعه است؛ اما به دلیل گسترده بودن حوزه مسائل آن، از دریچه موسیقی به آن نگریسته شده است. بحث موسیقی و غنا از قرون اولیه اسلام وارد مسائل فقهی آن شد و از آن زمان تاکنون، فقهای اسلامی به این موضوع پرداخته‌اند؛ اما در دهه‌های اخیر، مصرف موسیقی در میان جوانان به‌شدت شیوع یافته است به‌گونه‌ای که در مقایسه با گذشته، زمان بسیار بیشتری را صرف گوش‌دادن به آن می‌کنند. در این کتاب، استدلال می‌شود که شکاف عمیقی بین جامعه جوان و جامعه روحانیت در این زمینه شکل‌گرفته است به‌نحوی‌که حتی در میان جوانان مذهبی که موردمطالعه قرار گرفته است کمتر رابطه‌ای با نهاد دینی در موضوع موسیقی به چشم می‌خورد.
- غنا، متن دروس خارج فقه رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیتﷲالعظمی خامنه‌ای، انتشارات فقه روز، وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی، چاپ یکم، ۱۳۹۸، ۵۶۲ صفحه، وزیری.
مسئله «غنا» با وجود ادلّه شرعی معتبر بر حرمت آن، از حیث معنا، قلمرو، موضوع و مناط حرمت، از مسائل مشکل در فقه به شمار می‌آید. امروزه با وجود رسانه‌های متعدد صوتی و تصویری، تشخیص مصداق غنا از امور پر ابتلا به شمار می‌رود. مؤسسه پژوهشی – فرهنگی انقلاب اسلامی (دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتﷲالعظمی خامنه‌ای) در اولین گام از انتشار سلسله دروس فقهی رهبر معظم انقلاب، به هدف شناختن نگاه و روش فقهی معظم‌له، درس‌نامه غنا را که در قالب ۷۶ جلسه درسی در سال‌های ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸، منتشر کرده است.
مطالب این کتاب به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شود. بخش نخست به اهمیت مسئله غنا، بحث غنا در عصر حاضر، لزوم شناخت حدود شرعی مسئله، مقصد اصلی در باب مکاسب، لزوم بررسی حکم و موضوع غنا، مسلم بودن حرمت اجمالی غنا، وجه بررسی اجماع، اختلافی بودن حدود حرمت غنا، روایات و تضعیف منبع بودن عقل در بحث غنا اختصاص دارد.
در بخش دسته‌بندی و بررسی روایات، دسته اول روایات وارده در ذیل آیات به احتساب روایات مختلف، دسته دوم روایات غیروارده در ذیل آیات، دسته سوم روایات استماع غنا در شانزده روایت، دسته چهارم کسب مغنیه به احتساب چهارده روایت، دسته پنجم روایات مربوط به غنا در قرآن و در نهایت نیز جمع‌بندی روایات و ترتیب بحث‌های آینده آورده شده است. سپس مباحثی چون معنای غنا در کلام نراقی، شیخ اعظم، مرحوم اصفهانی، صاحب مفتاح الکرامه در تأیید نظر مختار، کلام شیخ در مورد اطراب، ادعای مرحوم فیض کاشانی مبنی بر انصراف روایات به غنا زمان ائمه(ع) و نقد کلام فیض به همراه انتقادات و تشریحات بیان شده است.
بررسی برخی اقوال خلاف مشهور، بررسی روایات تحسین و تحزین در قرائت قرآن، چکیده بحث‌هایی چون نادرست بودن استثنای تلاوت قرآن از حرمت غنا، روایات گریه و زاری بر میت، حرمت استماع غنا، شبهات حکمیه، موضوعیه، به همراه دیگر اشکالات، مجموع برخی روایات دیگر و علت عدم ذکر بعضی از روایات، کلام ائمه، قاعده کلی برای موسیقی حرام و سپس سؤالات مختلف در زمینه غنا، رقص و . … از دیگر مباحث این کتاب است.